روزنامه اعتماد در یادداشتی با عنوان از چاه فریب مذاکرات تا تصور رمانتیک جنگ ضمن اشاره به آتش بس ایران و اسراییل، به موضوع ازسرگیری مذاکرات ایران و آمریکا تمرکز کرده است.

این روزنامه در این زمینه نوشت: وضعیت آتش بس نیم بند بین ایران و اسراییل همراه با ادامه نبرد در منطقه خاکستری یک وضعیت شکننده برای بازگشت به مدار جنگ محسوب می شود. سناریوهای متنوعی درباره احتمالات در آینده نزدیک و آینده دور طراحی و تدوین شده است.

آنچه که از رفتار طرفین می توان استنباط کرد این است که انگشت ها همچنان روی ماشه است. گزینه امکان از سرگیری سناریوی پینگ پنگ یا حتی جنگ تن به تن لابه لای مباحث قابل مشاهده است. بحث دیپلماسی به موازات گزینه هایی که درباره جنگ احتمالی مورد بحث قرار می گیرد، داغ شده است.

دیپلماسی ابزاری هوشمند در راستای اعمال قدرت است که در تاریک ترین لحظات جنگ ها و تنش ها بین قدرت های بزرگ و کوچک مورد توجه قرار گرفته است. نگاه داخلی در ایران به فرآیند مذاکرات، کاملا دوقطبی است.

یک گروه، با استناد به تجربه های گذشته (مانند برجام)، مذاکره را بی فایده و حتی مضر می دانند. در مقابل، گروه دیگر، مذاکره را تنها راه برای خروج از بحران های اقتصادی و سیاسی می دانند. واقعیت این است که هر دو دیدگاه افراطی هستند. مذاکره یاعدم مذاکره در فضای پساجنگ با اسراییل یک وضعیت پارادوکسیکال با منافع و تهدیدهای متعارض است. در این میان، دو دیدگاه افراطی در داخل همچنان بر فضای سیاسی غلبه دارند: یکی، گروهی که به مذاکره با امریکا به عنوان تنها راه نجات می نگرد و دیگری، گروهی که تنها راه را در تقابل نظامی می داند. نگاه داخلی در ایران به فرآیند مذاکرات، به شدت دوقطبی و متأثر از تجربیات تاریخی و همچنین فضای سیاسی-ایدئولوژیک حاکم است. این دیدگاه ها به طور کلی به دو گروه اصلی تقسیم می شوند که هر یک، دلایل و استدلال های خاص خود را دارند.

این که بگوییم دیپلماسی می تواند مانع جنگ شود گزینه ای است که در عین درست بودن، غلط است. امیدواری صرف و غیرواقع بینانه به مذاکره، به ویژه در شرایط پساجنگ با اسراییل و در میان مذاکرات احتمالی با امریکا، تهدیدات جدی برای ایران ایجاد می کند. مذاکره، ابزاری در دست قدرت های بزرگ برای پیشبرد منافع ملی خود است. امریکا در این شرایط، نه به دنبال منافع ایران، بلکه به دنبال کنترل و مهار قدرت منطقه ای است. امید واهی به مذاکره می تواند منجر به امتیازدهی های یک طرفه، تضعیف قدرت بازدارندگی و افزایش فشارها از سوی امریکا شود. به عبارت دیگر، مذاکره بدون پشتوانه قدرت، به جای اینکه فرصت باشد، به یک تهدید تبدیل می شود.

در فرآیند مذاکرات دیپلماتیک، قدرت چانه زنی در میز مذاکره، مهم ترین عامل برای کسب امتیاز است. امیدواری افراطی به مذاکره، به این معنی است که یک طرف، مذاکره را به عنوان یک هدف فی نفسه می بیند و نه ابزاری برای تأمین منافع خود. این رویکرد، به طرف مقابل (در این مورد امریکا) این پیام را می رساند که شما به هر قیمتی به دنبال توافق هستید.

نتیجه این امر، تضعیف موقعیت ایران در مذاکرات و در نهایت، امتیازدهی های یک طرفه است. واقعیت غیرقابل کتمان فرآیندهای روابط بین الملل بر این اصل استوار است که دولت ها در نظام بین الملل بر اساس منافع ملی خود عمل می کنند.

بنابراین، انتظار اینکه مذاکره کنندگان امریکایی به دنبال یک راه حل منصفانه باشند، یک تصور غیرواقعی و خطرناک است. در عین حال، مذاکره بدون پشتوانه قدرت، می تواند منجر به تسلیم در برابر فشارهای طرف مقابل شود. به عنوان مثال، اگر در مذاکرات، ایران از توانمندی های دفاعی و هسته ای خود به صورت یک طرفه عقب نشینی کند، در مقابل، ممکن است تعهدات طرف مقابل اجرا نشود و ایران در نهایت از نظر امنیتی در موقعیت ضعیف تری قرار گیرد.

این امر می تواند قدرت بازدارندگی کشور را که از اصلی ترین ابزارهای بقا در نگاه رئالیستی است، تضعیف کند. در شرایط حساس کنونی که ایران در یک فضای پساجنگ با اسراییل قرار دارد، امیدواری صرف به مذاکره می تواند باعث غفلت از راهبردهای جایگزین شود. در چنین فضایی، لازم است ایران به طور همزمان، هم توانمندی های دفاعی خود را تقویت کند و هم از دیپلماسی برای مدیریت تنش استفاده کند. تمرکز مطلق بر مذاکره، می تواند ایران را در برابر حملات احتمالی آسیب پذیر کند و به طرف مقابل این فرصت را بدهد که با استفاده از ابزار نظامی، امتیازات بیشتری در مذاکره بگیرد.

نگاه واقع بینانه به هیچ عنوان نمی تواند نافی اهمیت جنگ دیپلماتیک باشد. جدال دیپلمات ها ارزشی هم ردیف نبرد میدان دارد. جنگ دیپلماتیک فرآیندی است که در آن کشورها از ابزارهای دیپلماتیک (مذاکره، تحریم، ائتلاف سازی، پروپاگاندا) برای تضعیف حریف و تقویت موقعیت خود استفاده می کنند. در این فرآیند، مذاکره تنها یکی از ابزارهاست و نه هدف نهایی.

اهمیت جنگ دیپلماتیک در این است که به کشورها اجازه می دهد بدون درگیر شدن در جنگ نظامی پرهزینه، به اهداف خود برسند. از این رو، یک دولت رئالیست، همواره به دنبال تقویت قدرت چانه زنی خود در این جنگ است تا بتواند در میز مذاکره، امتیازات بیشتری به دست آورد.

جنگ دیپلماتیک فرآیندی است که در آن کشورها از ابزارهای دیپلماتیک برای تضعیف موقعیت حریف و تقویت جایگاه خود استفاده می کنند، بدون اینکه به درگیری نظامی مستقیم روی بیاورند. این فرآیند در چارچوب فکری رئالیسم، یک میدان نبرد غیرنظامی است که در آن قدرت چانه زنی حرف اول را می زند.

مذاکره به معنی تسلیم و پذیرش خواسته های طرف مقابل نیست، بلکه یک نبرد هوشمندانه برای کسب امتیاز است. هر طرف تلاش می کند با استفاده از تهدید، ترغیب یا تطمیع طرف مقابل، منافع خود را به حداکثر برساند. در نبرد دیپلماتیک صرفا دستگاه سیاست خارجی مسوول نیست؛ یعنی یک فرآیند حاکمیتی با حضور ارکان مختلف در اعمال رویکردها به دنبال رسیدن به یک نقطه مطلوب است.

جنگ 12روزه با اسراییل نشان داد که استفاده از رسانه ها و ابزارهای اطلاعاتی برای تخریب وجهه حریف در افکار عمومی جهان و تضعیف روحیه داخلی آن، بخش مهمی از جنگ دیپلماتیک است. این کار با هدف افزایش فشار اجتماعی و سیاسی بر دولت حریف صورت می گیرد. در عین حال نباید نادیده بگیریم که اعمال تحریم های اقتصادی، مالی و تجاری یکی از مهم ترین ابزارهای جنگ دیپلماتیک است. هدف از تحریم، وارد کردن فشار به کشور هدف برای تغییر سیاست های آن است. این کار بدون درگیری نظامی و با هزینه کمتر، یک اهرم فشار قوی ایجاد می کند.

رژیم صهیونیستی ظرف حداقل 2 دهه اخیر بخش بزرگی از راهبردهای دیپلماتیک خود را معطوف به ائتلاف سازی کرده است. کشورها با ایجاد ائتلاف های منطقه ای یا بین المللی، قدرت خود را در برابر حریف افزایش می دهند. این ائتلاف ها می توانند نظامی، اقتصادی یا سیاسی باشند. دیپلماسی همسایگی، گسترش تراکنش های دیپلماتیک، حضور در مجامع بین المللی و در نهایت حضور در ائتلاف های ساختارشکن شرقی همانند سازمان همکاری های شانگهای یا بریکس اقدامات متناسب تهران بوده است. در کل فرآیندی که ترسیم شد؛ پروپاگاندا و جنگ روانی در قلب رسانه ها یک وضعیت پیچیده است.

منتقدان فرآیند مذاکرات معتقدند که تهاجم اسراییل نشان داد که به طرف مقابل نمی توان اعتماد کرد. این گروه به شدت نافی اهمیت جنگ دیپلماتیک هستند اما نکته اینجاست که گذاره ترک مذاکرات و حضور در مجامع بین المللی هم نوعی بازی در زمین دشمن است. انزوای سیاست خارجی ایران و ترک نبرد دیپلماتیک منجر به تبعات ناخوشایندی می شود که منتقدان افراطی به آن توجه نمی کنند. گرفتاری ایران در انزوای مطلق یک وضعیت تهدیدآمیز است که برای حملات احتمالی دشمن ایجاد مشروعیت در عرف بین الملل می کند.

اسراییلی ها در میان حملات دیپلماتیک و فشار سخت در منطقه خاکستری دنبال ایجاد ائتلاف تهاجمی برای فشار به تهران هستند. تهدید فوری این است که ائتلاف سازی های جدید می تواند منجر به فعال سازی مکانیسم اسنپ بک (بازگشت تحریم های سازمان ملل) و افزایش فشار سیاسی بر ایران شود. درباره مکانیسم ماشه نباید بزرگ نمایی کرد اما نباید آن را هم نادیده گرفت. ماشه نتیجه وضعیتی است که ساختار نظام بین الملل را کاغذپاره می خواند و فضای تنفس برای دشمنان ایران ایجاد کرد.

در جنگ دیپلماتیک اگر طرف مقابل احساس کند موازنه قدرت را تصاحب کرده است؛ در میدان نیز با جسارت بیشتری اقدام به رفتارهای تخاصم آمیز و تهاجمی می کند. این درست است که ساختار به شدت آنارشیک روابط بین الملل و عرف حقوقی جامعه جهانی به شدت تضعیف شده است اما نمی توان واقعیت های آن را نادیده گرفت.

در حالی که مذاکره با دست پر می تواند فرصت های زیادی برای ایران ایجاد کند، امتناع از آن به معنای از دست دادن هرگونه تأثیرگذاری بر تصمیمات بین المللی است. در این شرایط، ایران به جای اینکه یک بازیگر فعال باشد، به یک بازیگر منفعل تبدیل می شود که مجبور به پذیرش تصمیمات دیگران است.

اروپایی ها با اینکه در گذشته تلاش هایی برای حفظ برجام انجام داده بودند، اما در عمل نتوانسته اند در برابر فشار امریکا مقاومت کنند. با این حال، در صورت شکست کامل مذاکرات، اروپا نیز ممکن است با امریکا همراه شده و تحریم ها را تشدید کند.

فراموش نکنیم که اروپا کاتالیزور پرونده اتمی ایران روی میز واشنگتن است. در قلب وضعیتی که ترسیم شد؛ در غیاب کانال های دیپلماتیک، سوءتفاهم ها و بحران ها می توانند به سرعت به درگیری های نظامی تبدیل شوند. اسراییل در این وضعیت با بازی پروپاگاندای رسانه ای به دنبال ایجاد مشروعیت تهاجم علیه ایران حرکت خواهد کرد.

از چاه فریب مذاکرات تا تصور رمانتیک جنگ شاید فاصله ادبیاتی زیاد باشد اما در حقیقت دو روی یک سکه هستند که واقعیت های میدان و دیپلماسی را نادیده می گیرد. نکته جالب توجه اینجاست که هر دو اردوگاه واقعیت های موجود را یا نادیده می گیرند یا قرائت های کاریکاتوری ارایه می دهند.

برای رسیدن به یک چارچوب رفتاری منسجم اول باید بدانیم که در جریان تهاجم اسراییل در آستانه دور ششم مذاکرات ایران و عمان چه اتفاقاتی رخ داده است تا به پاسخ دقیق تر برسیم. تهاجم اسراییل به ایران و فرآیند مذاکرات با واشنگتن یا حتی هدف قرار گرفتن تاسیسات اتمی توسط امریکا، بخشی از یک بازی بزرگ تر برای تثبیت موازنه قدرت منطقه ای است. در این بازی، هر بازیگر (دولت) بر اساس منافع ملی خود و به دنبال افزایش قدرت و امنیت خود عمل می کند.

امریکا می خواهد در ناآرامی ساختار نظام بین الملل، همچنان قدرت هژمون باقی بماند. اسراییل هم گمان می کند که هرگز فرصتی برای تضمین امنیت سرزمین اشغالی به چنگ نخواهد آورد. نکته اینجاست که اگرچه ضربات تاکتیکی وارد شد اما تقابل های ژئوپولیتیکی فعلا استراتژیک نیست. اینکه امریکا همچنان به دنبال توسعه تنش است یا به سمت کنترل آن حرکت می کند، به محاسبات قدرت بستگی دارد.

به نظر می رسد امریکا در حال حاضر به سمت کنترل تنش حرکت می کند تا بتواند تمرکز خود را بر رقابت با چین و روسیه بگذارد. اما این به معنای کنار گذاشتن گزینه نظامی نیست، بلکه به معنای استفاده از آن به عنوان یک ابزار بازدارنده در کنار مذاکره است.

حضور علی لاریجانی در شورای عالی امنیت ملی ایران در ظاهر نشان دهنده یک تغییر تاکتیکی است اما در عمل می تواند منجر به تغییر ساختاری در فرآیند مذاکرات هسته ای با غرب شود. انتصاب این چهره پراگماتیست نشان دهنده این است که ایران به دنبال اتخاذ یک رویکرد عملگرایانه تر در تقابل با غرب است. نوع واکنش ها در طرف مقابل نشان دهنده تردید امریکا، خوش بینی اروپا و خشم اسراییل است.

بررسی رسانه های اسراییلی نشان می دهد که آن ها از دیپلماسی هوشمندانه و موثر ایران هراس دارند. اسراییل ترجیح می دهد که ایران در انزوای کامل قرار داشته باشد و هرگونه تحرک دیپلماتیک که به خروج ایران از این انزوا منجر شود را تهدید می داند.

در کل فرآیندی که ترسیم شد؛ مذاکره و تهاجم، دو روی یک سکه در بازی قدرت هستند و هر دو ابزارهایی برای پیشبرد منافع ملی بازیگران محسوب می شوند. نکته اینجاست که از تهران باید یک سیگنال واضح و مشخص درباره دیپلماسی از موضع قدرت برای جهان مخابره شود. توجه همزمان به جنگ و صلح ذیل دکترین بالانس، بزرگ ترین فرصت را برای ایران فراهم می کند.

این رویکرد، همان چیزی است که دیپلماسی از موضع قدرت را تامین می کند. با این رویکرد، ایران می تواند هم قدرت نظامی خود را برای بازدارندگی تقویت کند و هم از ابزارهای دیپلماتیک برای تأمین منافع ملی خود بهره ببرد. این همان چیزی است که یک سیاست خارجی واقع گرایانه و هوشمندانه را شکل می دهد.

نویسنده: علی ودایع، کارشناس روابط بین الملل