ابوالفضل فاتح طی یادداشتی در روزنامه اعتماد ضمن تأکید بر فروپاشی معنا و اخلاق در میان قدرت های جهانی، بیدار کردن وجدان انسانی را عنصر قدرتمند در سطح جهان کنونی دانسته است.

این روزنامه در این زمینه نوشت: در دوران پیوستگی های فناورانه و شکاف های اجتماعی فزاینده، زمانه ای که بحران های مشترک از مرزهای جغرافیا فراتر رفته و به بحران های عمیق هویتی دامن زده است، انسانیت می تواند به زبان مشترک جهان معاصر بدل شود. در عصر فروپاشی معنا و اخلاق در سطوح تصمیم سازی و قدرت جهانی، این وجدان انسانی است که پیش از هر هویت دیگری، جوامع را به کنش فرا می خواند.

در سال های اخیر، این بیداری وجدانی و کنشگری اخلاقی چهره های نو و پرقدرتی یافته است. کنشگری بی مرزی که دل های مضطرب مادران غزه تا قلوب جریحه دار مردم خاورمیانه و از دانشگاه های امریکا تا خیابان های شرق آفریقا را به هم متصل کرده است. اینک صدای وجدان عمومی بشر، در اعتراض به اشغال، تبعیض، تحقیر و رنج بی دلیل، بلندتر از همیشه شنیده می شود.

الهام بخش آنکه در مرکز این موج جهانی، جوانان ایستاده اند؛ همان ها که در معرض توفان های هویت سوز سیاه چاله های تمدنی قرن بوده اند. اما همچنان گوهر اصیل خویش را پاس داشته اند. این موج تازه همبستگی و اعتراض انسانی، برای آنکه پایدار و اثربخش بماند، نیازمند پیوند خوردن با سرچشمه هایی ژرف و آزموده در تاریخ است.

در چنین زمینه ای، تشیع نه تنها مذهبی ریشه دار در تاریخ اسلام، بلکه الگویی تمدنی و منظومه ای فکری -فرهنگی است که با نمادهای خود نظیر عاشورا و اربعین و نوع خوانش ویژه از شهادت حسین (ع) و اسارت و میراث داری زینب (س)، از دل تراژدی و رنج، افقِ رهایی می گشاید. این مکتب، با شکوه امیدآفرین خود، می تواند شنیده و بازتعریف شود و ارمغان بسیار برای ایمان و عاطفه این نسل کنشگر و جویای حقیقت داشته باشد.

به هندسه حماسه بنگرید. نواده پیامبر (ص)، بیابانی برهوت، محاصره لشکری بی شمار، آفتاب و عطش، 90ساله و شش ماهه، نبردی نابرابر، سرهای به نیزه و تن های قطعه قطعه و سپس آل الله، در اسارت تباه ترین قدرت ها و این همه رنج بی انتها، نه برای شخص یا قوم که برای برپایی ابدی پرچم کرامت انسانی!

در ترسیم این جاودانگی، حسین (ع) رهبر عاشورا و زینب (س) رهبر اربعین و سجاد (ع) رهبر صیانت از میراث رهایی بخش و انتقال آن به نسل های آتی است. آن ها در مثلث آزادگی، شکیبایی و نیایش هر یک رسالت خود را در اوج کمال و زیبایی به انجام رسانده و نمادی ابدی از مظلومیت، رهایی و ایستادگی حداکثری جمعی کوچک در برابر ظلمی به ظاهر شکست ناپذیر را خلق می کنند و تاریخ را صحنه محاکمه ستم می سازند. در این مدل نه شمار و ساز و برگ که حقیقت و ذلت ناپذیری قوی ترین و بنیادی ترین دلیل رویارویی و ماندگاری است. آیا کسی هست که بتواند در برابر این عظمت این الگو، الگویی برتر ارایه دهد؟

بر این مبنا، آموزه های تشیع، نه صرفا مناسک یا آموزه های درون دینی، بلکه پاسخ هایی واقعی و عمیق به بحران هویت در جهان امروز و بازتابی از فضیلت های اخلاقی در بلندترین سطوح ادراک و برترین پشتوانه برای کنشگری اخلاقی معاصر است. البته تحقق این افق، مستلزم بازخوانی پیوسته مفاهیم، آیین ها و روایت هاست و نه محصور شدن در قالب های انعطاف ناپذیر.

مفاهیم و مراسم مذهبی، اگر صرفا بازنمایی اندوه تاریخی بمانند و تبدیل به پیام های نافذ و الهام بخش نشوند، در چرخش وجدان عمومی جهان نقش چندانی ایفا نخواهند کرد و شیعه در شیعه باقی خواهد ماند، همچنانکه اگر زینب (س)، در اندوه برادر و سجاد (ع) در اندوه پدر متوقف می شد و روایت بلیغ کربلا را نمی آفریدند، کربلا در کربلا باقی می ماند.

خوشبختانه امروز، مهاجرت گسترده شیعیان و گسترش آیین های عاشورایی در بستر فرهنگی متنوع، فرصتی تمدنی پدید آورده است. اگر این آیین ها با هوشمندی، شناخت زمان و مکان و حساسیت های فرهنگی، روانشناختی و اجتماعی جوامع میزبان، بازطراحی شوند و از افراط های بی دلیل و سلایق تنگ به دور بمانند، تشیع می تواند چهره نافذ خود را در چهارراه جهانی ارایه دهد. چنانکه در طول قرون، آیین های عزاداری را با سنت های بومی هر سرزمین، از عراق و ایران تا لبنان و پاکستان و افغانستان و آذربایجان و بحرین آمیخته اند.

اینک که جمعیت شیعیان در دیگر سرزمین های اسلامی و غیراسلامی رو به رشد است، نیز انتظار می رود این آیین ها با شمایل و ساختاری برگزار شوند که نه تنها با مفاهیم معنوی تشیع هماهنگ باشند، بلکه ابعاد جهان شمول آن را تقویت کنند و به تناسب ظرف هر منطقه، قابل ادراک باشند.

در میان همه این آیین ها، اربعین شاید از کامل ترین جلوه های هم افزایی معنوی و انسانی باشد که روحی عاشورایی را قالبی معاصر با آثاری شگرف به نمایش می گذارد. مگر نه این است که در هر اربعین شاهد وسیع ترین و زیباترین جلوه های انسانیت در سرزمین رنج دیده عراق هستیم؟ مردمانی از طبقات و لایه های گوناگون اجتماعی که برخی خود در طول سال برای گذران زندگی معمول کم دچار دشواری هستند، هر آنچه دارند به پیشواز زائران حسین (ع) تقدیم می کنند.

شیفتگان سیدالشهدا (ع)، چون رودخانه هایی از نور از هر سوی عالم و از هر ملیت و نژاد به سوی کربلای معلی جاری می شوند. در ضیافتی آسمانی عالی ترین چشمه های کرامت اخلاقی از هر گوشه این سرزمین می جوشد و مهربانی چون نوایی آسمانی از هر کوی و برزن زمزمه می شود. در فستیوالی از نوعدوستی صحنه هایی روایت می شود که در باور آدمی نمی گنجد؛ گویی فرشتگان، آدمیان را به مهمانی خود فراخوانده اند.

قدرت شبکه ای و چندبُعدی ابررخداد اربعین از منظر گستره و تنوع جمعیتی و ملیتی، طبقاتی و رفتاری و پیوند سنت ها و فرهنگ ها در مغناطیس شکوهمند خود، دیده ها و دل ها را محو جذبه خود ساخته و خیزشی پردامنه ایجاد می کند. ذات اربعین و امواج پیوسته ای از شیفتگی به یک نهضت مقدس و یک رهبر فراتاریخی به نام حسین (ع)، سرزمین های دور و نزدیک را در برگرفته و به هم پیوند می زند. وقتی شبکه ای با این ابعاد شکل بگیرد به دلیل هم افزایی ارتباطی، قدرت نرم و کارکردهای فوق تصوری نیز پیدا می کند و نه تنها در جغرافیای عراق که در هر نقطه ای از جهان، امکان بازآفرینی همان روح و پیام را فراهم می کند.

این گونه است که هرساله میلیون ها دلداده به زنجیره اربعین می پیوندند و یکی از شکوهمندترین اجتماعات انسانی را شکل می دهند. آن جمعیت بیشتری که امکان حضور در سرزمین مقدس را ندارند، می توانند در هر نقطه ای از جهان، روح اربعین که تجدید بیعت با حسین (ع)، بازگشت به ارزش های توحیدی و احیای کرامت انسانی است، را بازآفرینی کنند:

در قالب اجتماعات و برنامه های اندیشیده، متین و پرمعنا و منطبق با زمانه، بدون اسراف و افراط، با استقلال از دولت ها و احزاب، با دعوت و امکان حضور مذاهب و ادیان دیگر، همراهی با مظلومان تحت ستم غزه که با امکاناتی اندک در برابر لشکری از ستم ایستاده اند، با یاری بی سرپرستان و ایتام، با کمک به بی سرپناهان و کارتن خواب ها، دستگیری و اطعام نیازمندان، اهدای خون و عیادت بیماران، آزادی زندانیان مالی، خدمات اجتماعی، یادداشت ها و پیام های دردآشنا با رنج بشریت و سرشار از معنویت و عقلانیت به مردمان نزدیک و دوردست، با کنشگری فعال از طریق رسانه های گروهی و اجتماعی و هر آنچه خیر و همدلی و همدردی و در یک کلمه نیکوکاری با همنوعان است، می توان اربعین را به زمزمه ای انسانی در فراسوی مرزهای شیعی تبدیل کرد. اربعین، رمز و سمبل روزی است که باید، نخبگان را به اندیشه، ثروتمندان را به انفاق، قدرتمندان را به انصاف، سیاستمداران را به حقیقت و حکمرانان هر سرزمین را به تجدیدنظر و راهی برای انسانی تر کردن حاکمیت های خود فراخواند. این گونه، اربعین، نه فقط یک رخداد یا راهپیمایی یا یک روز، بلکه آیینی برای احیای بشریت خواهد بود.

چنانکه گفته شد، اربعین گویی اپیزود دوم و مکمل عاشوراست و البته فرصتی برای جبران جاماندگی ها و غفلت ها. حتی آنان که نسبت به جنبه های مناسکی اربعین دچار تاملند، بدانند که اربعین جوششی اجتماعی و بین المللی از قلب منطقه تا آن سوی اروپا، امریکا، آفریقا و آسیای جنوب شرقی است و نباید آن را در حصار تنگ ایرانی بودن یا عراقی بودن یا بدتر از این، حزبی و جناحی بودن، تحلیل و تفسیر کرد که این هم بدگمانی به خیل عظیم و میلیونی مردمانی است که با این مناسبت پیوند دارند و هم محروم ساختن خود یا خدایی ناکرده ایستادن بی حاصل و پرهزینه در برابر جریانی فراتر از بسیاری دیگر از جوشش های اجتماعی دایمی یا فصلی منطقه است.

علاوه، اربعین از سوی خیل پرشمار مراجع و علمای درجه اول شیعه به رسمیت شناخته شده و بسیاری خود به آن اهتمام داشته اند. از این روی، باید مراقبت شود که اربعین را در معرض نگاه تقلیل گرایانه یا جناحی و تفننی یا انتقادهای مخرب حزبی و سیاسی قرار ندهیم. در همه حال، حفظ ابعاد معنایی و روح آیینی و انسانی اربعین، اصلی ترین مسوولیت ما در قبال این رخداد است.

به طور کلی و در دوران پرسشگری های بحق و شبهه افکنی های ناحق، هر حرکت و هر اقدام و رفتاری به نام و در حوزه مذهب نیازمند دقت و تاملی دوچندان است. بدانیم در بستر رسانه های مدرن می توان از ارتعاشی به ظاهر کوچک موجی عظیم در جهت مثبت یا منفی پدید آورد.

همچنانکه سخاوت اسطوره ای اربعین ظرفیت جهانی شدن دارد، یک رفتار یا بیان حساب نشده می تواند میلیون ها بار تکرار یا سال ها دیده شود و خسارتی عظیم برجای بگذارد. تکنولوژی رسانه، به دلیل سرعت، گستردگی و توان برجسته سازی، تیغی دو دم است که دقت در مضامین را یادآور می شود و مسوولیت چگونگی هر رفتار و حضور را مضاعف می سازد.

همه باید در هر جای جهان، بین فضای درون مذهبی در خانه و حسینیه، با فضای عمومی و بین المللی تمایز قائل شویم. چه بسا شیوه ای از عزاداری یا دینداری که در محیط داخلی شیعی پذیرفته است، برای ملأ عام و پیام جهانی مناسب نباشد. این دقت و سنجیدگی، تنها بخشی از مسوولیت بزرگی است که در قالب زیست راهبردی و بازتعریف تمدنی تشیع معنا پیدا می کند.

با این مقدمه و ملاحظات، تشیع، اگر خود را نه فقط به مثابه اقلیتی اسلامی و نه صرفا در تکاپوی اثبات حقانیت خود به اهل تسنن، بلکه به مثابه نقطه مرکزی ساماندهی این شبکه عظیم زیست انسانی برای حقیقت در جهان مدرن بازتعریف کند، می تواند هم جامعه مسلمانان را به حقانیت خود واقف گرداند و هم فراتر از جامعه مسلمانان، الگویی تمدنی برای آینده ای انسانی تر ارایه دهد.

اگر مجالی واقعی به بازاندیشی خود دهیم، اربعین با ظرفیت ها و نمادهای انسانی و جهان شمولش، می تواند رمز حیات معنوی به ویژه برای جوانان تشنه حقیقت باشد. حتی اگر مخاطب جهانی ما، پیوندی تاریخی یا مذهبی با عاشورا نداشته باشد، آنچه در اربعین متجلی می شود، حقیقتی مشترک و فرازمانی است.

این مهم به ویژه در دوران افول بسیاری از مکاتب و ایدئولوژی ها می تواند مقدمه ای بر جهانی سازی اخلاق و هویت تشیع در سپهر انسانی باشد. این صرفا یک تحلیل نیست، بلکه در بطن خود پیشنهادی برای زیست راهبردی و نقش آفرینی جهانی تشیع با زبان انسانیت در روزگار ماست. مگر نه این است که حسین (ع)، شهید آزادگی و مظهر جاودان انسانیت بود؟