دریاچه ارومیه در شرایط بغرنجی قرار دارد؛ کارشناسان هشدار داده اند که در صورت خشکی دریاچه، شرایط زیست محیطی، اقتصادی و معیشتی در استان های آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل و حتی زنجان در معرض تهدید جدی قرار می گیرد و احتمالا مهاجرت در سایه بیکاری و مشکلات اقتصادی رخ می دهد.

به گزارش دنیای اقتصاد، در گفت و گویی با محمد درویش، فعال محیط زیست و سیدسلمان ذاکر، نماینده ارومیه راهکارهای احیای دریاچه و غلبه بر تهدیدهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی در این اقلیم بررسی شده است.

شیکاسته، شاهی، رضاییه، چیچسته یا ارومیه، هر نامی بر آن نهادند یا بگذارند، اهمیتی ندارد اگر در آن آبی نباشد. انگار که امروز نشستی بزرگ و جهانی برای اهمیت دریای تتیس برگزار شود؛ دریایی که دیگر نیست و از آن همه عظمت و شکوه و موج های آبی و پهناور از فلات ایران تا آسیای میانه فقط آرال و خزر مانده است؛ سرنوشتی که حالا گریبان مهم ترین و خاطره انگیزترین دریاچه در جغرافیای ایران را گرفته است.

رسانه های داخلی و خارجی، تابستان امسال را به آخرین علائم حیاتی دریاچه تعبیر کرده اند؛ آخرین نفس ها، آخرین ضربان ها، آخرین بارهایی که ریه انسان در حال احتضار پر و خالی می شود و بعد: مرگ، مرگ، مرگ! آن هم بعد از قدمت هزاران ساله که برخی علت مرگش را ایجاد زیرساخت های مصنوعی برای ساخت پل و جاده در دریاچه و در نتیجه برهم خوردن اکوسیستم منطقه و برخی آن را معلول حفر بی رویه چاه های آبی و احداث سد و به تبع آن کاهش محسوس ورودی آب به دریاچه، جهت تامین آب مزارع کشاورزی در زمین های همجوارش می دانند.

در این میان نیز تغییرات اقلیمی و کاهش بارش آسمانی هم مزید بر علت شد تا حال دریاچه وخیم و بدتر و اغمایی شود. هرچند مرگ دریاچه پایان کار نیست و از همین حالا نیز کارشناسان هشدار دادند که در صورت خشکی دریاچه، به سبب تراکم نمک در بستر دریاچه، باد تمامی مناطق همجوار را برای زراعت غیرقابل کشت کرده و حتی پوشش گیاهی را در معرض خطر جدی قرار می دهد؛ خطری که می تواند میلیون ها شهروند را در محاصره مشکلات معیشتی و زیستی قرار بدهد و در میان برخی آمار مهاجرتی را تا مرز 10میلیون نفر تخمین زده اند!

وضعیت دریاچه ارومیه آن قدر بغرنج و تلخ است که جمعه گذشته مسعود پزشکیان رییس جمهوری کشورمان برای بازدید از دریاچه راهی ارومیه شد؛ دریاچه ای که زمانی لنج های تفریحی گردشگران و ماشین هایشان را به این سو و آن سو می بردند، حالا به چنان حالی افتاده است که آقای رییس جمهور می تواند بر روی آن قدم بزند و فاجعه را از نزدیک ببیند. مقامات استانی هم در همین سفر به پزشکیان صراحتا اعلام کردند که احتمالا و برای نخستین بار در تاریخ، شمال دریاچه کاملا خشک می شود .

پیش تر احمدرضا لاهیجان زاده، معاون محیط زیست دریایی و تالاب های سازمان حفاظت محیط زیست نیز اعلام کرده بود که بر اساس آخرین آمار در 11 مردادماه، تراز دریاچه 1269.74، وسعت آن 581 کیلومتر و حجم آب آن نیم میلیارد مترمکعب است، این درحالی است که در 11 مردادماه سال 1403، حجم آب دریاچه 2میلیارد مترمکعب بوده است .

همزمان روزنامه خراسان در گزارشی نوشته بود که نرسیدن سال های متمادی حق آبه و سیاست های نادرست در کشاورزی، سرانجام دریاچه ارومیه را به مرز خشکی کامل رساند و حالا محیط زیست از بقای این دریاچه قطع امید کرده است. به احتمال زیاد باید تا چند روز آینده یعنی تا پایان تابستان با دریاچه ارومیه خداحافظی کنیم؛ بعید به نظر می رسد شرایط اقلیمی و بارش ها در آینده به گونه ای باشد که دریاچه ارومیه، دوباره دریاچه ارومیه شود. در حال حاضر تراز آب این دریاچه به پایین ترین حد رسیده است و اگر از این نیز پایین تر رود، دیگر عددی اعلام نمی شود چرا که کمترین آمار ممکن همین عدد است .

محمد درویش، کارشناس ارشد حوزه محیط زیست خشک شدن دریاچه ارومیه را یک خطر جدی برای پوشش گیاهی و شرایط زیست محیطی منطقه می داند و می گوید: طبق گزارش ها و مطالعات جهانی سابقه دریاچه بالغ بر 40 هزار سال عنوان شده و بدیهی است که تمام زیست مندان آن منطقه برای ادامه حیات خودشان بسیار متوسل و نیازمند حیات دریاچه ارومیه باشند و حذف آن خطرات و تهدیدهای بسیار جدی به همراه دارد .

او ادامه می دهد: خشک شدن دریاچه باعث کاهش میزان بخار آب در هوای منطقه شده و همین امر اختلاف دمای شب و روز را افزایش می دهد. همچنین بادهای منطقه نیز زمینه جابه جایی نمک ها را در هوا و خاک فراهم می کند و همین سبب می شود که بخش زیادی از خاک استان های آذربایجان غربی و شرقی و اردبیل حتی زنجان نیز تحت تاثیر قرار بگیرد و مهم تر آنکه کیفیت آب های زیرزمینی نیز به شکل محسوسی تاثیر می گیرد و همگی این موارد موجب مهاجرت شهروندان از این استان ها شده و عملا توازن و تعادل جمعیتی برهم زده می شود .

درویش درباره علل کاهش تراز آبی دریاچه ارومیه می گوید: مهم ترین عامل، این بود که ما به حق آبه دریاچه احترام نگذاشتیم و بخش زیادی از آن را صرف کشاورزی کردیم. ما تا امروز 105 سد ساختیم که از این تعداد 103 سد هنوز مورد بهره برداری قرار دارد. وسعت کشاورزی به واسطه همین سدها و البته حفر چاه های آب رشد معناداری پیدا کرده است و عملا ورودی آب دریاچه ارومیه را خیلی کاهش داده است. عامل دوم پروژه پل شهید کلانتری بود که عملا ارتباط شمال و جنوب دریاچه را قطع کرد و یک تغییر جدی در اکوسیستم دریاچه به وجود آورد. عامل سوم نیز کاهش محسوس بارش های آسمانی بود. مجموعه این عوامل در نهایت باعث شد که امروز دریاچه ارومیه در چنین شرایطی قرار بگیرد .

این کارشناس ارشد حوزه محیط زیست در پاسخ به این پرسش که آیا امیدی به احیای دریاچه ارومیه هست و چقدر زمان برای این هدف کافی خواهد بود، توضیح می دهد: امید هست، چون هنوز رودخانه ها در منطقه وجود دارد. اگر ما عزم و اراده جدی برای احیای دریاچه داشته باشیم، ظرف مدت 5 سال می توانیم دریاچه را احیا کنیم .

او ادامه می دهد: شرط اصلی این است که ما حق آبه دریاچه را برگردانیم. کشاورزی را به حد استاندارد خودش در منطقه برگردانیم و برای تامین معیشت و اشتغال مردم، از صنایع جایگزین مانند صنعت گردشگری تفریحی یا گردشگری سلامت و بازارهای مرزی و امثالهم بهره ببریم. ما باید در بخش تولید انرژی و مشخصا تامین برق به جای استفاده از سدها، از مولدهای بادی یا خورشیدی استفاده کنیم. این روش عملا وابستگی ما به سدها را برای تامین برق کاهش می دهد و در نهایت توجیهی برای بازگرداندن حق آبه دریاچه خواهد بود .

سید سلمان ذاکر، نماینده ارومیه در مجلس شورای اسلامی، گفت: برای حل بحران دریاچه ارومیه 27 راهکار در دوره ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد در دوره هشتم مجلس تدوین شد. برهمین اساس بزرگ ترین کارگروه را در درون دولت و به ریاست معاون اول رییس جمهور راه اندازی کردند. اما تاکنون از 27 راهکار علمی و کارشناسی تنها 10 درصد عملیاتی شده است.

یکی از راهکارها انتقال آب از رودخانه مرزی است که 36 کیلومتر تونل زدیم و بیش از 10 تا 15 همت هزینه کردیم که قریب 600 میلیون مترمکعب آب به دریاچه ارومیه انتقال بدهیم. این راهکار در شرایطی بود که بارش های زمستانه و پاییزه بیشتر شود اما در سه سال اخیر تا 100 درصد کاهش بارش داشتیم. انتقال آب از رودخانه مرزی اتفاق نیفتاد و مقدار کمی ذخیره آبی داشتیم که به دلیل عدم حفاظت مناسب و تبخیر بالا باعث شد 2 تا 3میلیارد مکعب آب را در سال از دست بدهیم.

کاهش بارندگی اجازه نداد که این پروژه بسیار مهم و لازم نتیجه بدهد. البته وجود این زیرساخت برای آینده بسیار خوب است. در حال حاضر دریاچه رو به خشکی کامل است و باید از آسیب های خشک شدن پیشگیری کرد و زنگ خطری برای ملت ایران مسوولان و چند کشور استان غربی باید داشته باشیم که بارها این اخطار را داده ام و در این راستا از وزرا سوال کردم.

از 27 راهکار می توانستیم راهکارهایی همچون اصلاح الگوی کشت و کاهش مصرف آب و همچنین استفاده از آبیاری نوین می توانستیم جلوی پیشرفت های چاه های غیرمجاز را بگیریم و هم مصرف آب کشاورزی را پایین بیاوریم. درحال حاضر 90 درصد آب حوضه های آبریز دریاچه ارومیه یا از استان از دریاچه ارومیه به استان های دیگر می رود یا اینکه در کشاورزی مصرف می شود. درحالی که نباید این اتفاق می افتاد. از سوی دیگر درحال حاضر ترکیه بر سرشاخه های ارس سدهای نه گانه زده و آینده را تهدید می کند.

رشد بی رویه و توسعه کشت های غیراصولی و خارج از الگو، آسیب بسیار زیادی به دریاچه ارومیه زده است و تبدیل کشت دیم به کشت آبی خطر بزرگی برای دریاچه ارومیه بود. برهمین اساس بارها می گفتیم کمترین هزینه و پرفایده ترین راهکار، اجباری کردن آبیاری قطره ای در سه استان است. در حال حاضر 75 درصد از درآمد استان از کشاورزی است. رییس جمهور روز جمعه در ارومیه حضور داشتند و به ایشان اعلام کردم که یک راهکار اساسی را می توانید اتخاذ کنید.

خشک شدن دریاچه ارومیه هزینه زیادی را به کشور تحمیل می کند و خطرات جانی، مالی، مهاجرت، آسیب به محیط زیست و فرار سرمایه گذاری را به دنبال خواهد داشت. از سوی دیگر این خطرات نه تنها بر استان آذربایجان غربی بلکه بر استان های آذربایجان شرقی، زنجان، اردبیل و تا پایتخت تاثیر خواهد داشت و توفان نمک همه را در برمی گیرد و میزان نمک دریاچه ارومیه قریب به 10میلیارد تن است. استفاده از آب های آزاد و بارور کردن مصنوعی ابرها از جمله اقداماتی است که برای احیای دریاچه ارومیه می توانند انجام دهند. اما اینکه بگوییم الگوی کشت را اصلاح کنید اگرچه تاثیر دارد اما دریاچه را احیا نمی کند.

امیدوارم که دولت به حل مشکل دریاچه ارومیه اهتمام بورزد چراکه خشک شدن دریاچه ارومیه به خاطر بزرگی ابعاد آن و تاثیر بر محیط زیست بسیار خطرناک است. خشک شدن دریاچه ارومیه ناشی از ضعف مدیریت، ضعف در توزیع آب، ضعف در نگهداری آب و ضعف در استحصال آب است. دولت باید راهبردی فکر کند و به مردم امید دهد. حتی اگر دریاچه خشک شود باید دوباره آن را احیا کرد چون آسیب خشک شدن آن بسیار زیاد است. برهمین اساس نمایندگان شمال غرب کشور باید منطقی و قانونی قیام کنند و مطالبات مردم را به گوش مسوولان برسانند تا به صورت ویژه به دریاچه ارومیه توجه کنند.