فرارو- آمی آیالون (Ami Ayalon)، رییس سابق سازمان امنیت داخلی اسراییل و فرمانده سابق نیروی دریایی اسراییل

به نقل از مجله فارن افرز، جنگی که با حمله هفتم اکتبر 2023 به رهبری حماس آغاز شد، اکنون به مهم ترین و سرنوشت سازترین منازعه خاورمیانه از زمان بهار عربی تبدیل شده است. پس از گذشت بیش از بیست ودو ماه از آغاز عملیات ارتش اسراییل با هدف نابودی حماس، کابینه این رژیم هنوز هیچ راهکار سیاسی روشنی برای پایان دادن به بحران ارائه نکرده است. مذاکرات آتش بس در غزه عملاً به بن بست رسیده و ناتوانی اسراییل در ترسیم چشم اندازی برای روز بعد از جنگ ، ابعاد بحران انسانی در نوار غزه را بیش از پیش وخیم کرده است؛ بحرانی که اکنون با افزایش بی سابقه گرسنگی و سوءتغذیه در این منطقه همراه شده است.

در شرایطی که این مناقشه هر روز ابعادی مرگبارتر، منطقه ای تر و حتی بین المللی تری به خود می گیرد، بازیگران خارجی تلاش دارند برای مهار بحران وارد عمل شوند. دوشنبه گذشته فرانسه و عربستان سعودی با ارائه طرحی در سازمان ملل متحد خواستار پایان قطعی جنگ و ترغیب دیگر کشورها برای به رسمیت شناختن کشور فلسطین شدند. این طرح همچنین بر حمایت از تشکیل دو کشور در مرزهای تعیین شده سال 1967 و بر اساس قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل تأکید دارد. در همین راستا، کانادا، فرانسه و بریتانیا اعلام کرده اند که در صورت تداوم جنگ، تا ماه سپتامبر فلسطین را به عنوان کشوری مستقل به رسمیت خواهند شناخت.

کابینه کنونی اسراییل همچنان از تغییر رویکرد خود ناتوان به نظر می رسد. نبود چشم انداز سیاسی و راهبردی بلندمدت، نه تنها اسراییل و غزه، بلکه سراسر منطقه را در چرخه ای از آشوب و بی ثباتی گرفتار کرده است. هرچه خلأ برنامه ریزی و آینده نگری در سیاست اسراییل تداوم پیدا کند، مسئولیت جلوگیری از یک فاجعه بزرگ تر، بیش از پیش بر دوش دیگر بازیگران قرار خواهد گرفت. این مداخله برای ثبات منطقه و منافع خود این کشورها نیز امری حیاتی خواهد بود.

جنگی که در واکنش به حمله هفتم اکتبر آغاز شد، در ابتدا به عنوان اقدامی عادلانه و مشروع تلقی می شد، اما با گذشت زمان، این جنگ هر چه بیشتر ماهیتی ناعادلانه و غیراخلاقی یافته و اکنون مسئولیت فاجعه انسانی در غزه، عملاً به اسراییل منتقل شده است. دو رویداد مهم، چشم انداز راهبردی خاورمیانه در قرن بیست ویکم را دگرگون کرده اند: بهار عربی و حملات هفتم اکتبر.

بهار عربی که اواخر سال 2010 آغاز شد، به شکل چشمگیری پویایی داخلی بسیاری از رژیم های عرب منطقه را تغییر داد؛ جنبشی که قدرت را به خیابان ها سپرد و مشروعیت سنتی حکومت های استبدادی را زیر سؤال برد؛ تا آنجا که حتی سرسخت ترین رهبران نیز ناگزیر شدند در برابر خواسته ها و احساسات مردم خود پاسخگو باشند. رهبران اسراییل و آمریکا باید درک می کردند که به مرور زمان، این موج تحولات بر نحوه واکنش بازیگران منطقه ای به جنگ اسراییل با فلسطین نیز اثر خواهد گذاشت.

مسئله فلسطین سال هاست که همچون پرچمی وحدت بخش، طیفی متنوع از بازیگران منطقه ای از سنی و شیعه گرفته تا عرب و فارس، اسلام گرا و ناسیونالیست را گرد هم آورده است. نادیده گرفتن این واقعیت، اشتباهی راهبردی از سوی سیاست گذاران منطقه ای و جهانی بود. حمله هفتم اکتبر حامل پیامی سیاسی و چالشی جدی برای دکترین مدیریت بحران بود که طی بیش از یک دهه، سیاست اسراییل تحت نخست وزیری بنیامین نتانیاهو را رقم زده بود. این حمله همچنین پاسخی قاطع به این تصور رایج در آمریکا بود که کشورهای عربی می توانند بدون حل و فصل واقعی مسئله فلسطین، روند عادی سازی روابط با اسراییل را ادامه دهند.

این توهم در پاییز 2023 فرو ریخت و شکنندگی منطقه ای را آشکار ساخت که اگرچه با عمل گرایی دیپلماتیک سرپا مانده، اما زیر پوست خود با موجی از نارضایتی های انباشته و حل نشده دست وپنجه نرم می کند. توافق نامه های ابراهیم که در سال 2020 با میانجی گری آمریکا منعقد شد، به عنوان نقطه عطفی دیپلماتیک جشن گرفته شد و صلح رسمی میان اسراییل و چند کشور عربی از جمله بحرین، مراکش و امارات متحده عربی را رقم زد. با این حال، این توافق ها بر یک فرضیه خطرناک و نادرست استوار بود: اینکه مسئله فلسطین دیگر اولویتی برای منطقه ندارد و می توان بدون توجه به خواست خودمختاری فلسطینیان، مسیر عادی سازی را ادامه داد.

این اشتباه راهبردی به اسراییل اجازه داد با گسترش شهرک سازی ها و سلب مالکیت از جوامع فلسطینی، کنترل خود بر کرانه باختری را تشدید کند و همزمان تشکیلات خودگردان فلسطین را بیش از پیش تضعیف کند. در چنین خلأیی، حماس توانست جایگاه خود را در غزه تحکیم بخشد، تشکیلات ضعیف خودگردان را کنار بزند و خود را به عنوان تنها مدافع حقوق فلسطینیان مطرح کند.

در سپتامبر 2023، جو بایدن رییس جمهور آمریکا، پروژه کریدور هند خاورمیانه را معرفی کرد؛ ابتکاری اقتصادی و بلندپروازانه که هدف آن اتصال هند به اروپا از طریق اسراییل، اردن، عربستان سعودی و امارات متحده عربی بود. این طرح قرار بود وزنه ای در برابر ابتکار یک کمربند، یک راه چین باشد، اما مانند بسیاری پروژه های مشابه، فلسطینی ها را به حاشیه راند و به آن ها تنها وعده هایی نمادین داد. از منظر حماس این کریدور پیشنهادی، خیانتی آشکار از سوی رهبران عرب و قدرت های بین المللی محسوب می شد. اکنون آشکار شده است که همین طرح مشترک آمریکا و عربستان سعودی، یکی از عوامل اصلی در تصمیم یحیی سنوار برای سازماندهی حملات هفتم اکتبر بوده است.

حمله هفتم اکتبر و عملیات نظامی متعاقب اسراییل، معادلات سیاسی سایر رهبران منطقه از جمله پادشاهی های حاشیه خلیج فارس را نیز دستخوش تغییر کرد. همان گونه که محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، در سپتامبر 2024 با صراحت به آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا، گفت: آیا شخصاً به مسئله فلسطین اهمیت می دهم؟ نه، اما مردم من اهمیت می دهند. این جمله بر حقیقتی اساسی صحه می گذارد: افکار عمومی حتی در نظام های اقتدارگرا به نیرویی تبدیل شده که رهبران منطقه دیگر قادر به نادیده گرفتن آن نیستند.

اسراییل اکنون در برابر یک بزنگاه تاریخی قرار گرفته است. یکی از مسیرها که تل آویو عملاً در آن گام گذاشته به تضعیف پیمان های صلح موجود با مصر و اردن، تشدید قطب بندی های داخلی و افزایش انزوای بین المللی منتهی خواهد شد. راه دیگر، که می تواند ثبات و شکوفایی را در سراسر خاورمیانه گسترش دهد، نیازمند حرکت اسراییل به سوی توافقی منطقه ای است که راه حلی پایدار و واقع بینانه برای تشکیل دو دولت را در بر داشته باشد.

این جنگ، بخشی از نبردی عمیق و ریشه دار بر سر هویت، تاریخ و احساس تعلق است؛ مناقشه ای که با وجود قدرت نامتقارن، اما بر بستر ترسی متقارن شکل گرفته است. راه حل این بحران باید به هر دو طرف اجازه دهد روایت خود را بسازند و تحقق چنین هدفی نیازمند مشارکت فعال و رهبری مؤثر جامعه بین المللی است. هر راه حل پایدار، باید صرفاً به ابعاد سیاسی و سرزمینی محدود نباشد، بلکه پاسخگوی نیازهای دو طرف نیز باشد. تنها یک چارچوب منطقه ای، با حمایت منسجم و گسترده بین المللی قادر است مشروعیت خارجی، مشوق های کافی و پشتوانه سیاسی لازم را برای مصالحه و توافق فراهم آورد.

ابتکار صلح عربی 2002 که با پیشنهاد عربستان سعودی مطرح و از سوی اتحادیه عرب تأیید شد، همچنان جامع ترین و البته مغفول ترین چارچوب برای حل بحران اسراییل و فلسطین به شمار می رود. این ابتکار برخلاف بسیاری از تلاش های دیپلماتیک گذشته، دو مؤلفه کلیدی را در خود جای داده بود: نخست، هدف نهایی شفاف یعنی تشکیل دو دولت بر اساس مرزهای 1967 با امکان تبادل اراضی؛ و دوم، مشارکت کامل و هماهنگ منطقه ای در کل روند مذاکرات. این طرح، نقطه مقابل بیانیه معروف خارطوم 1967 اتحادیه عرب بود؛ بیانیه ای که سه نه تاریخی نه به صلح، نه به شناسایی، نه به مذاکره را در بر داشت و حالا با یک آری منطقه ای جایگزین می شد.

متأسفانه، کابینه کنونی اسراییل آشکارا مخالفت خود را با تشکیل کشور مستقل فلسطین نشان داده است. در چنین شرایطی، اکنون زمان آن فرارسیده که بازیگران بین المللی با الهام از ابتکار صلح عربی و همچنین پیشنهادات مصر و طرح های مشترک فرانسه-عربستان، فرآیندی واقع بینانه و مرحله بندی شده را در پیش بگیرند.

نخستین گام عملی، دستیابی به آتش بس فوری در غزه و آزادی تمامی گروگان های اسراییلی باقی مانده است. در ادامه، یک دولت موقت فلسطینی می تواند مسئولیت اداره امور مدنی غزه را برعهده گیرد؛ همزمان یک نیروی امنیتی منطقه ای عربی احتمالاً زیر نظر اتحادیه عرب یا یک مأموریت چندجانبه بین المللی می تواند نظم و امنیت را در این منطقه تأمین کند. رهبری بازسازی گسترده غزه نیز می تواند برعهده عربستان سعودی و امارات متحده عربی با همکاری سازمان های بزرگ بین المللی باشد.

در بازه زمانی 18 تا 24 ماه پس از برقراری آتش بس، باید انتخابات تحت نظارت بین المللی در کرانه باختری و غزه برگزار شود تا دولتی مشروع و متحد برای فلسطینی ها شکل بگیرد؛ دولتی که نمایندگی مردم خود را در مذاکرات مربوط به وضعیت نهایی بر عهده داشته باشد. با تکیه بر ابتکار صلح عربی، به پشتوانه قطعنامه های موجود سازمان ملل و با نقش آفرینی فعال میانجی گران بین المللی، توافق نهایی می تواند به تعیین مرزهای دائمی منجر شود.