روز جمعه، رهبران ارمنستان و آذربایجان به میزبانی دونالد ترامپ در کاخ سفید، بیانیه های مشترکی را امضا کردند که ظاهرا قرار است به دهه ها درگیری پایان دهد و راه را برای ایجاد یک کریدور ترانزیتی در منطقه قفقاز جنوبی هموار کند. بخش طنز ماجر اینجاست: کریدوری که از جنوب ارمنستان و درست از شمال مرز ایران عبور خواهد کرد، کریدور ترامپ برای صلح و رفاه بین المللیTRIPP نامگذاری شد! در نوشتار پیش رو، از پیشینه این مناقشه طولانی مدت و پیامدهای احتمالی کریدور جدید ترانزیتی خواهیم نوشت.

به گزارش اعتماد، پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991، آذربایجان و ارمنستان، دو کشور کوچک در منطقه قفقاز جنوبی، دشمنان سرسخت یکدیگر بودند. مردم آذربایجان از نظر قومیت ترک تبارند و عمدتا پیرو مذهب شیعه. ارمنی ها نیز از اقوام هند و اروپایی هستند که اکثریت قریب به اتفاق آن ها مسیحی هستند. در طول چهار دهه گذشته، این دو جمهوری سابق شوروی، دو جنگ بزرگ و درگیری های متعددی را بر سر منطقه کوهستانی قره باغ تجربه کرده اند.

اگر چه قره باغ از نظر بین المللی بخشی از آذربایجان شناخته می شود، اما تا همین اواخر اکثریت جمعیت آن را ارمنی تبارها تشکیل می دادند. در این میان پس از جنگی که از سال 1988 تا 1994 به طول انجامید، ارمنستان این منطقه را از آذربایجان (که مورد حمایت ترکیه بود) تصرف کرد و باعث اخراج ساکنان آذری تبار آن شد؛ ارمنستان تا سال 2020 کنترل قره باغ را در دست داشت تا اینکه آذربایجان باز هم با حمایت ترکیه، بیشتر این منطقه را در جنگ دوم قره باغ بازپس گرفت.

این جنگ شش هفته ای که هزاران سرباز از دو طرف، در آن کشته شدند، با آتش بسی که روسیه میانجیگری آن را بر عهده داشت، پایان یافت. پس از آن، در سال 2023، آذربایجان یک عملیات 24ساعته را آغاز کرد که منجر به تسلط کامل این کشور بر قره باغ شد و موجی از مهاجرت ارمنی تبارها از این منطقه به ارمنستان را در پی داشت. از آن زمان، دو کشور در تلاش بوده اند تا به یک توافق نهایی، برای پایان دایمی خصومت ها و تعیین مرز مشترک خود، دست یابند.

در همین رابطه، فروردین ماه، ارمنستان و آذربایجان اعلام کردند که بر متن یک توافق صلح احتمالی به توافق رسیده اند؛ با این حال، باکو از امضای هرگونه توافقی تا زمانی که ارمنستان قانون اساسی خود را تغییر دهد و بندهای مربوط به اتحاد با قره باغ را حذف کند، خودداری کرده است. حیات خلوت روسیه| به رغم رقابت تاریخی، هر دو کشور ارمنستان و آذربایجان تا همین اواخر روابط خوبی با روسیه داشته اند. روسیه که با آذربایجان 340 کیلومتر مرز مشترک دارد، بارها میان این دو رقیب منطقه ای میانجیگری کرده است.

علاوه بر این، هر دو کشور عضو جامعه کشورهای مستقل مشترک المنافع CIS هستند؛ یک اتحادیه منطقه ای تحت رهبری مسکو که متشکل از 9 جمهوری شوروی سابق است. ارمنستان همچنین عضو قدیمی سازمان پیمان امنیت جمعی CSTO است؛ یک اتحادیه امنیتی، شامل شش کشور و باز هم تحت رهبری روسیه. مسکو همچنین یک پایگاه نظامی بزرگ در گیومری ارمنستان دارد.

ارمنستان عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا EAEU نیز هست؛ یک اتحادیه اقتصادی متشکل از پنج کشور اوراسیایی، از جمله روسیه که ایروان با آن روابط تجاری قابل توجهی دارد. برخلاف ارمنستان، آذربایجان عضو هیچ یک از اتحادیه های CSTO یا EAEU نیست. جالب اینکه، در اوایل سال 2022، تنها دو روز قبل از حمله روسیه به شرق اوکراین، مسکو و باکو یک توافق سیاسی- نظامی امضا کردند که به گفته الهام علی اف ، رییس جمهور آذربایجان، روابط دو جانبه را به سطح یک اتحاد ارتقا داد.

گرایش ارمنستان به غرب| به رغم وابستگی های طولانی مدت به روسیه، هر دو کشور ارمنستان و آذربایجان اخیرا گام هایی برداشته اند که نشان دهنده تمایل آن ها برای خروج از مدار مسکو است. به عنوان نمونه در سال 2024، ارمنستان مشارکت خود در CSTO را به حالت تعلیق درآورد؛ چراکه به ادعای این کشور، این سازمان در جریان تهاجم آذربایجان در سال 2023، به ارمنستان کمک نکرده بود…ادعایی که مسکو آن را رد می کند. در بهمن 1403 هم، ایروان یک توافق مشارکت استراتژیک با واشنگتن امضا کرد که وزیر خارجه ارمنستان در پستی توییتری، آن را ضروری برای حرکت در چشم انداز پیچیده ژئوپلیتیک خواند.

دو ماه بعد، پارلمان ارمنستان لایحه ای را تصویب کرد که راه را برای پیوستن احتمالی به اتحادیه اروپا هموار می کند؛ موضوعی که مسکو آن را با عضویت فعلی ارمنستان در EAEU ناسازگار دانسته است. با این حال، این تغییرات سیاستی، بدون چالش نبوده اند و منتقدان داخلی نیکول پاشینیان، با موضع تمایل نخست وزیر به غرب مخالفند و او را به دادن امتیازات سرزمینی غیرقابل قبول به آذربایجان متهم می کنند.

در همین رابطه، تابستانِ سال گذشته، ایروان شاهد چند روز تظاهرات علیه پاشینیان بود که توسط یک اسقف مسیحی سرشناس رهبری می شد؛ او و هوادارانش خواستار استعفای نخست وزیر بودند. البته ماه گذشته، این اسقف به اتهام توطئه برای کودتا علیه دولت پاشینیان دستگیر شد که واکنش خشمگینانه کلیسای پرنفوذ آپوستولیک ارمنستان را در پی داشت. به هر حال، پاشینیان که محبوبیت او از زمان به قدرت رسیدن در سال 2018 کاهش یافته است، سال آینده در انتخابات پارلمانی با رقبای سرسختی روبه رو خواهد بود.

تیرگی روابط باکو و مسکو| روابط روسیه و آذربایجان نیز از دسامبر گذشته، زمانی که یک هواپیمای مسافربری آذربایجانی در مسیر باکو به گروزنی در روسیه سقوط کرد، تیره شده است. باکو اصرار دارد که این هواپیما (هر چند به صورت تصادفی) توسط آتش پدافند هوایی روسیه مورد اصابت قرار گرفته و سقوط کرده است. این حادثه منجر به کشته شدن 38 نفر از سرنشینان شد.

اگرچه ولادیمیر پوتین، رییس جمهور روسیه، از این حادثه غم انگیز ابراز تاسف کرده، اما از پذیرش مسوولیت خودداری کرده؛ موضوعی که باعث ناامیدی باکو شده است. در این میان، روابط ماه گذشته وخیم تر هم شد؛ زمانی که چند تبعه روس از جمله دو خبرنگار اسپوتنیک در آذربایجان به اتهامات مختلف دستگیر شدند. این اقدام به عنوان تلافی برای دستگیری گروهی از آذری تبارها در شهر یکاترینبورگ روسیه به اتهام مشارکت در جرایم سازمان یافته قلمداد شد. در پاسخ به این دستگیری ها، باکو اقدامات تلافی جویانه دیگری از جمله لغو رویدادهای فرهنگی روسیه در این کشور را انجام داده است.

در نهایت و به عنوان نشانه دیگری از تنش دیپلماتیک، باکو از فرستادن نماینده به نشست شورای اقتصادی CIS که در مسکو برگزار شد، خودداری کرد. روز بعد، علی اف بار دیگر خواستار پذیرش مسوولیت روسیه در سقوط هواپیمای آذربایجانی شد؛ او به خبرنگاران گفت: ما دقیقا می دانیم چه اتفاقی افتاده و می توانیم آن را ثابت کنیم.

پس از آن علی اف با اضافه کردن این جمله که اوکراین هرگز نباید اشغال را بپذیرد ، پیام دیگری به مسکو فرستاد. کریدور زنگزور| ایجاد یک کریدور ترانزیتی برای اتصال آذربایجان به نخجوان از طریق استان سیونیک در جنوب ارمنستان، در پنج سال گذشته به صورت متناوب مطرح شده است. این طرح برای اولین بار توسط ترکیه و آذربایجان پس از جنگ دوم قره باغ با عنوان کریدور زنگزور مطرح شد.

در این میان، ترکیه که 16 کیلومتر مرز مشترک با نخجوان دارد، این کریدور را راهی برای گسترش نفوذ خود به شرق و ایجاد یک پل زمینی به آذربایجان و سپس دریای خزر می داند. در همین راستا، ماه گذشته، توماس باراک، سفیر امریکا در ترکیه، پیشنهاد داد که ایالات متحده می تواند این کریدور را برای 100 سال اجاره کند. او به خبرنگاران گفت: 32 کیلومتر از این جاده را برای یک قرن به ما اجاره دهید و همه می توانند از آن استفاده کنند.

پنج روز بعد هم، پاشینیان تایید کرد که این مسیر ترانزیتی می تواند به صورت یک شرکت مشترک ارمنی- امریکایی باشد و گفت: این پیشنهاد از سوی امریکاست و ما در حال بررسی آن هستیم. در نهایت و پس از امضای قرارداد کریدور ترانزیتی در منطقه قفقاز جنوبی، در امتداد مرز ایران و ارمنستان، این توافق با انتقادهای تهران و مسکو مواجه شده است.

علی اکبر ولایتی، مشاور رهبری در اظهاراتی که توسط خبرگزاری تسنیم نقل شد، گفت: این مسیر ایران را از قفقاز جنوبی جدا کرده و محاصره زمینی ایران و روسیه در جنوب منطقه را تحمیل خواهد کرد. در بیانیه های اخیر وزارت خارجه روسیه هم که توسط خبرگزاری تاس منتشر شده، ادعا شده که غرب به دنبال پایگاهی در قفقاز جنوبی است تا یک رویارویی ژئوپلیتیک را شعله ور کند.