چرخش به سوی آسیا به جمهوری اسلامی ایران این امکان را می دهد که فشار اقتصادی غرب را کاهش دهد و در عین حال تاثیر احتمالی بسته شدن تنگه هرمز را به حداقل برساند. در بحبوحه حملات اسراییل و ایالات متحده، ایران مسیر جدیدی برای تجارت فرامنطقه ای با چین رونمایی کرده که در راستای یکی از ارکان اصلی سیاست خارجی ایران است: تبدیل ایران به کانونی برای اتصال در حال تحول و گسترش یابنده اوراسیا.

به گزارش دنیای اقتصاد، اندیشکده استیمسون 6 اوت در تحلیلی از نگاه چین و ایران به متنوع کردن مسیرهای تجاری می نویسد: به طور سنتی، خلیج فارس در تجارت ایران نقشی حیاتی ایفا کرده است. اما تلاش های اخیر برای توسعه مسیرهای زمینی به آسیای مرکزی، با هدف متنوع سازی پیوندهای تجاری و تقویت همکاری با منطقه ای در حال رشد سریع اقتصادی دنبال می شود.

با تغییر جایگاه منطقه به عنوان یک گره اصلی در تجارت فرامنطقه ای - میان روسیه و افغانستان و همچنین میان چین و اتحادیه اروپا - این مسیرهای زمینی اهمیتی فزاینده یافته اند. قدرت های بزرگ جهانی، قالب های متفاوتی از نشست ها را با پنج کشور آسیای مرکزی ایجاد کرده اند و به دنبال فرصت های تجاری و سرمایه گذاری در این منطقه هستند. اگرچه آسیای مرکزی در گذشته در کانون سیاست خارجی ایران قرار نداشت، اما با توجه به ظرفیت فزاینده اقتصادی و ترانزیتی این منطقه، ممکن است این روند در حال تغییر باشد.

تهران گام های مهمی برای بهبود روابط با ترکمنستان و تاجیکستان برداشته و همچنین روابط خود را با ازبکستان گسترش داده است. در ماه ژوئن، ایران و ترکمنستان تفاهم نامه ای برای تقویت هماهنگی در زمینه حمل ونقل دریایی و لجستیک امضا کردند. در ماه مه، دو کشور بر سر نقشه راهی برای همکاری جامع طی دو سال آینده توافق کردند که یکی از محورهای کلیدی آن، افزایش همکاری در حوزه حمل ونقل و لجستیک بود.

در ماه ژانویه، مسعود پزشکیان، رییس جمهور ایران، به تاجیکستان سفر کرد و به روند منفی حاکم بر روابط دو کشور فارسی زبان که از دهه 1990 ادامه داشت، پایان داد. دو کشور 22 تفاهم نامه در حوزه های زیرساختی، تجارت و سایر موضوعات امضا کردند و بهبود روابط را راهبردی نامیدند. تاجیکستان کشوری محصور در خشکی است و در نتیجه به دنبال دسترسی بهتر به بازارهای بزرگ تر است و به همین دلیل به بنادر چابهار و بندرعباس ایران علاقه مند است.

همچنین، تاجیکستان به تحرکات هند برای اتصال به آسیای مرکزی از طریق بندر چابهار واکنش نشان داده است. در ژانویه، همایش تجاری ایران-تاجیکستان در دوشنبه برگزار شد و طی آن 13 سند همکاری دوجانبه در زمینه زیرساخت و تجارت امضا شد. در ماه ژوئن نیز مقام های دو کشور دوباره برای گفت وگو درباره تجارت دیدار کردند. اما ایران فراتر از آسیای مرکزی، چشم به چین دوخته است.

در 12 مه، نشستی در تهران با حضور مقام های ارشد راه آهن از ایران، چین، قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان و ترکیه برگزار شد تا درباره توسعه یک شبکه ریلی فرامنطقه ای گفت وگو کنند. اواخر همان ماه، قطاری باری از شهر شی آن چین که حامل پنل های خورشیدی بود، به بندر خشک ریلی آپْرین در ایران رسید و بدین ترتیب، پیوند مستقیم ریلی میان دو کشور رسما آغاز شد. این مسیر از غرب چین آغاز شده و با عبور از قزاقستان و ترکمنستان به ایران می رسد.

ایران در حال بهره برداری از پیوندهای روبه گسترش آسیای مرکزی با چین است. برای نمونه، در اواخر سال 2023، قزاقستان خط آهن آییاقوز-تاچنگ را افتتاح کرد که سومین گذرگاه مرزی ریلی این کشور با چین محسوب می شود. همچنین پروژه خط آهن چین - قرقیزستان - ازبکستان که مدت ها متوقف مانده بود، اکنون با پیشرفت قابل توجهی از سوی چین مواجه شده است.

ایران همچنین تمرکز خود را بر شاخه شرقی دالان بین المللی حمل ونقل شمال-جنوب (INSTC) قرار داده است؛ این شاخه از بنادر روسیه در دریای خزر و دریای بالتیک آغاز شده و به خلیج فارس و هند می رسد. شاخه غربی این دالان از آذربایجان عبور می کند. شاخه شرقی از مسیر ایران و افغانستان می گذرد؛ کشوری که دولت طالبان آن اخیرا از سوی مسکو به رسمیت شناخته شده است.

روسیه اولین کشوری بود که پس از بازگشت طالبان به قدرت در سال 2021، آن ها را به رسمیت شناخت. برای ایران، مسیرهای شمالی و شمال شرقی نقش مهمی در کاهش تاثیر تحریم ها دارند؛ چرا که می توانند روابط تجاری ایران را متنوع سازند. ایران اخیرا پیشنهاد خرید بندر آستراخان از روسیه را ارائه کرده که در صورت تحقق، به گسترش تجارت فرامرزی در دریای خزر خواهد انجامید.

چرخش ایران به سوی آسیا، این امکان را به جمهوری اسلامی می دهد که فشار اقتصادی غرب را کاهش دهد و همچنین تاثیر احتمالی بسته شدن تنگه هرمز - که ایران در واکنش به حملات اسراییل و آمریکا بارها به آن تهدید کرده است - را به حداقل برساند. ایران در گذشته نفت خود را به چین، که در بسیاری جهات نقش حیاتی در اقتصاد ایران دارد، از طریق خلیج فارس صادر می کرد. اما یک پیوند ریلی با چین می تواند مسیر جایگزینی برای صادرات نفت و دیگر مبادلات تجاری با چین فراهم کند. این مسیر جدید، زمان ترانزیت را از 30 تا 40 روز از مسیر دریایی به حدود 15روز از طریق زمینی کاهش می دهد. بندر خشک آپرین، که ترمینالی درون مرزی با اتصال به بنادر دریایی از طریق جاده و ریل است، امکان پیوند گسترده تری با دیگر نقاط ایران را نیز فراهم می کند.

در سوی دیگر، چین نیز به دنبال دور زدن نقطه خفگی مالاکا است، گذرگاه آبی مهمی که اقیانوس هند را به اقیانوس آرام متصل می کند. تاکنون تمرکز چین بیشتر بر مسیر شمالی اوراسیا بوده که عمدتا از خاک روسیه عبور می کند. از فوریه 2022 که روسیه تهاجم تمام عیاری به اوکراین آغاز کرد، چین همچنین از مسیر میانی استفاده کرده که از شین جیانگ آغاز شده و از طریق دریای خزر و قفقاز جنوبی به دریای سیاه می رسد.

با دسترسی بهتر به ایران، که در سال 2019 به ابتکار کمربند و جاده (BRI) چین پیوسته، چین می کوشد در برابر مجموعه ای از ابتکارات اتصال گرایانه روسیه و غرب نظیر INSTC یا دالان هند - خاورمیانه - اروپا (IMEC)، که با هدف پیوند هند با اروپا از طریق عربستان و اسراییل طراحی شده، موازنه ایجاد کند. چین همچنین در پی مقابله با تلاش های هند برای ایجاد مسیرهایی از طریق ایران به آسیای مرکزی و افغانستان است.

برای چین، دالان ریلی نوظهور چین-ایران از مسیر آسیای مرکزی، بخشی از راهبرد گسترده تر این کشور برای پیشروی به سوی غرب است و در قالب مسیر چین - قزاقستان - ازبکستان - ترکمنستان - ایران - ترکیه/اتحادیه اروپا جای می گیرد. چین می کوشد پیوندهای تجاری خود را متنوع سازد تا از وابستگی به یک بازیگر واحد جلوگیری کند. تجربه چین با تحریم های غرب که باعث بی ثباتی مسیر عبوری از روسیه به دلیل جنگ اوکراین شده، درسی مهم برای لزوم یافتن مسیرهای جایگزین بوده است. افزون بر این، ناامنی های داخلی در پاکستان که سرمایه گذاری های چین را بارها تهدید کرده، پکن را ناگزیر کرده تا به دنبال مسیرهای امن تر بگردد.