در آستانه روز خبرنگار و در روزهایی که روزنامه های کشورمان با معضل کمبود و گرانی کاغذ دست به گریبان هستند. بهروز بهزادی و اکبر منتجبی 2 استاد پیشکسوت رسانه راهی شفقنا شدند تا درباره راهکارهای ارتقای سطح حرفه ای رسانه ها و اصحاب رسانه بحث و تبادل نظر کنند. 2چهره ای که سال هاست در سطح رسانه های رسمی کشور حضور دارند و از نزدیک به مصایب امر رسانه آشنایی دارند، هر کدام تلاش کرده اند به زعم خود روایتی از مشکلات رسانه و راه های ارتقای سطح فعالیت های رسانه ای بیان کنند.

به گزارش اعتماد، یکی از ضرورت ایجاد تشکل های قوی برای رسانه ها و پیگیری حقوق اصحاب رسانه می گوید و دیگری خواستار ایجاد یک فضای حرفه ای و شفاف در خصوص فعالیت های رسانه می شود. جان مایه کلام هر دو پیشکسوت اما این است که تصمیم سازان و سیاستگذاران تا دیر نشده و فاصله ایران با رقبای منطقه ای اش بیش از این افزایش نیافته، باید رسانه ها را دریابند! بهروز بهزادی، پیشکسوت رسانه با سابقه بیش از نیم قرنی در فعالیت های رسانه ای در پاسخ به این پرسش که در ایام جنگ تحمیلی 12 روزه، خبرنگاران برای دسترسی به اطلاعات دست اول با چه چالش ها و محدودیت هایی مواجه بودند، چه موانعی در مسیر اطلاع رسانی مستقل و حرفه ای وجود داشت، می گوید: معمولا در کشورهای مختلف در هنگامه جنگ، نهادی به نام شورای امنیت ملی دارند که خبرها را در آنجا رصد و بررسی می کنند.

شورای امنیت ملی ما در زمان جنگ یک نوع خبر برای همه مطبوعات می داد و فرصت اینکه یک مطبوعه یا یک سایت خبری، بتواند خبر اختصاصی خودش را داشته باشد، نداشت. وقتی هم که ما به منابع مختلف مراجعه می کردیم تا بتوانیم پرس و جو کنیم و صحت و سقم یک خبر را بیابیم، پاسخ ما را این گونه می دادند که خبر رسمی بوده و هر آنچه به شما داده شده، منتشر کنید. در واقع در انتشار خبرهای جنگ حدودا از 90 درصد منابع رسمی استفاده کردیم، مگر خبری حاشیه ای بود که می شد روی آن ها به صورت گسترده تر کار کنیم.

مثلا وقتی ساختمانی را می زدند، همکاران خبرنگار ما در محل حاضر می شدند و در آنجا فیلم می گرفتند و با اهالی آنجا گفت وگو می کردند. البته در اینجا هم برای چاپ مشکل داشتیم که به ما تذکر داده شد این کار را نکنید چرا که دشمن متوجه می شود کجاها را زده و درست و به جا بود. اخبار و وقایع جنگ ملاحظات دارد و این مساله تنها برای ایران هم نیست، همه کشورهای دیگر هم این ملاحظه حاکم است و در زمان جنگ همه فضای خبری را کمی محدود می کنند.

در ادامه اکبر منتجبی در پاسخ به این پرسش یادآور می شود: همان طور که استاد گفتند، جنگ مقتضیات خاص خودش را دارد و بسیار متفاوت از شرایط عادی است. اتفاقی که در جنگ 12 روزه افتاد این بود که در وهله اول اینترنت قطع شد، وقتی اینترنت قطع شد، سرعت خبررسانی تقریبا به نقطه صفر رسید و اتفاق دیگری که افتاد این بود که رسانه ها به معنای عامش و روزنامه ها به معنای خاصش، خبرنگاران شان را دورکار کردند. در حالی که در زمان جنگ اولین اتفاق در حوزه رسانه این است که خبرنگار در میدان حضور داشته باشد، اما این اتفاق در جنگ 12 روزه نیفتاد.

علتش هم این بود که هیچ امنیتی برای خبرنگاران و تحریریه از قبل پیش بینی نشده بود. به هر حال جنگی رخ داده، ما باید در این وضعیت چه کاری انجام بدهیم، آیا تحریریه دومی برای خبرنگاران وجود دارد یا نه؟ متأسفانه الان هم همچنان به این مساله فکر نمی کنند، در نتیجه تحریریه بین جان و کار، جان آدم ها برایش در اولویت خواهد بود. همه تحریریه ها دورکار شدند و تقریبا رسانه ها به حداقل نیروی ممکن رسید. حال در این اوضاع، اینترنت هم قطع شده بود و از طرفی دیگر، همه رسانه ها برخوردار از اینترنت سفید نبودند، این مسائل، مشکلات را خیلی افزون کرد.

به همین دلیل تعداد خبرها به حداقل ممکن رسید، در مطبوعات تعداد صفحات در روزنامه ها اندک شد، مثلا یک روزنامه 12 صفحه ای، روزنامه اش در 8 یا 4 صفحه منتشر شد، روزنامه 24 صفحه ای مجبور شد، 8 صفحه منتشر کند. با این حال خبرنگاران و رسانه ها می جنگیدند و روزنامه نگاران حتی از راه دور، بیشترین تلاش و تمرکزشان این بود تا بلافاصله اخباری که به دست می آوردند، بر روی آن یک تحلیل بنویسند و گزارشی منتشر کنند یا به حواشی بپردازند.

بهزادی در خصوص این ملاحظات در ایام جنگ 12روزه که برای خبرنگاران محدودیت ایجاد می کرد، می گوید: اولین ملاحظه ای که به خبرنگارانم گفتم، بحث امنیت جان شان بود و تاکید کردم که جان یکایک شما برای من عزیزتر از قبل شده است. محل کار ما چون نزدیک نهادهای رسمی بود، تمام وقایع به کرات در آنجا رخ می داد و به همین خاطر به خبرنگاران اصرار داشتم که در منزل بمانند، ولی هوای روزنامه را داشته باشند. واقعا هم در این دوران همکارانم خیلی خوب فعالیت داشتند، هر چند واقعا نگران خبرنگاری بودم که به قلب ساختمانی می رفت تا گزارش تهیه کند، مهم ترین ملاحظه حفظ جان خبرنگاران بود.

به جز امنیت، بر ملاحظه دیگری تاکید نداشتم چرا که به نظرم خبرنگاران بهتر از ما اصول و خطوط قرمز را می دانند. یکی از مسائلی که من بارها به خبرنگارانم تاکید می کنم چه در زمان جنگ چه در زمان های دیگر، گرفتن عکس است و توصیه می کنم با همان عکس گرفتن فضا را برای من توصیف کنید و ببینید چه اتفاقاتی افتاده است. تمام این اطلاعات می تواند در قالب یک گزارش منتشر شود. این اطلاعات درست شبیه این است که یک مقام امنیتی به نیرویش می گوید برو این کارها را انجام بده. در نتیجه بچه های ما مدام زیر ذره بین هستند. چند باری که با برادران صحبت کرده ام، یادآور شده ام که کار ما هم شبیه کار شماست.

اگر آن دوستان آموخته باشند روزنامه نگاری که در حال فعالیت است، چه کمکی به آن ها می کند، هیچ وقت حاضر نیستند تا آن خبرنگار را با اصرار از محل های حادثه دور کنند. بگذارید یک نمونه بیاورم. در زمان آقای خاتمی و زمانی که قتل های زنجیره ای رخ می داد، اولین کسی که می خواست در این باره مطلب بنویسد که این کار می تواند از یک ارگان دولتی باشد -که من جلویش را گرفتم-آقای محمد بلوری بود. در واقع روزنامه نگار می تواند فضا را باز کند. اما این یک بحث طولانی است که روزنامه نگاری و قدرت در مملکت ما چرا نمی توانند با هم چفت شوند.

منتجبی در این خصوص یادآور می شود: در زمان جنگ طبیعتا وجه انتقادی هر رسانه ای به حداقل ممکن می رسد، در واقع تلاش می شود تا یک صدای واحدی از کشور خارج شود، مخصوصا در دوره ای که در حوزه رسانه، مرجعیتش از دست رفته باشد و آن طرف رسانه های مختلفی چون اینترنشنال و بی بی سی وجود دارد که هر کدام به مثابه اتاق جنگ اسراییل هستند و انجام وظیفه می کنند. آن ها با بیشترین توان و ما با کمترین توان. رسانه رسمی هم مثل صدا و سیما که کار خودش را انجام می دهد، چه قبل از جنگ چه در حین جنگ و چه بعد از جنگ کار خودش را انجام می دهد. یعنی اصلا انگار نه انگار که واقعا اتفاقی رخ داده است.

به نظرم می رسد که در دوره جنگ، رسانه های مستقل تلاش بیشتری کردند که تصویر متفاوتی ارایه دهند. خودم در آن دوران به خبرنگاران تاکید داشتم که بر وجه وطن پرستی تمرکز داشته باشند. ما با هر اعتقاداتی که داشته باشیم، در دوره جنگ مشکلات چندین برابر می شود ولی فراموش نباید بکنیم که جنگ است، و فراموش نباید بکنیم وجه وطن پرستی مان نباید تضعیف شود. همانطور که استاد بهزادی گفتند خبرنگاران ما می دانستند باید چطور بنویسند و عمل کنند. اخبار هم تقریبا کانالیزه به دست ما می رسید.

بهزادی در خصوص اینکه رسانه های ایرانی نتوانستند روایت اول و مرجعیت خبری را به دست گیرند می گوید: ما نتوانستیم مرجعیت خبری در منطقه و در سطح بین المللی داشته باشیم. ما در ایران اصلا به تخصص ارزش نمی دهیم، شما اگر بگویید روزنامه نگاری تخصص است همه با تعجب می گویند مگر نوشتن هم تخصص می خواهد؟ ولی در دنیا یک تخصص است و به حدی تخصص است که عده ای از آن سوءاستفاده هم می کنند، در دنیا با رسانه به جنگ هم می روند و یک ابزار جنگی هم محسوب می شود.

کما اینکه دیدیم تلویزیون های امریکایی و اسراییل به عنوان یک ابزار جنگی وارد صحنه می شدند، چون جنگ شوخی نیست. اما کشورهای دیگر این تخصص را به درستی درک کرده اند. ولی ما در ایران چون این تخصص را نفهمیدیم و برایش ارزش قائل نمی شویم، پس اگر بهزادی نامی یا خبرنگاری مطلبی بنویسند، ممکن است تصور کنند که فضای اجتماعی ملتهب شده، پس واکنش نشان می دهند.

منتجبی اما با اشاره به اینکه روایت اول در آزادی بیان و رسانه به وجود می آید، وقتی آزادی به مفهوم آزادی رسمی وجود ندارد می گوید: به ویژه در زمان جنگ که همه چیز کانالیزه می شود، پس شما روایت اول را از دست می دهید، چون روایت اگر در دست اندازی بیفتد که آیا خبر را منتشر کنیم یا نکنیم و چطور منتشر کنیم؟ روایت تمام می شود. دقت، صحت و سرعت در واقع سه عنصر اصلی هر خبری است. پس در شرایط ما روایت اول به دست نمی آید، محدودیت ها زیاد است.

ما اصلا رسانه اول نداریم. صدا و سیما که تعطیل است. نظرسنجی هایی که درباره بیننده سریال ها هست، به معنای مرجعیت آن رسانه نیست، این خبر است که مرجعیت می آورد. الان که 45 سال از عمر انقلاب اسلامی می گذرد یک رسانه منطقه ای در سطح بین المللی نداریم، بعد دنبال روایت اول هستیم با چه رسانه ای؟ مشکلی که رسانه ها در سطح عموم دارند این است که صدای مردم در آن ها شنیده نمی شود و به ندرت در آن ها منعکس می شود. رسانه های ما تعاملی نیستند. مردم پایگاهی در رسانه ندارند.

قبلا روزنامه ها به این شکل بود که از یک ستون تا یک صفحه به صدای مردم اختصاص می یافت. الان اصلا این وضعیت حاکم نیست. به خاطر محدودیت مالی، کمبود کاغذ و… در حال حاضر قیمت کاغذ وحشتناک گران شده است و روزنامه ها در آستانه تعطیلی اند. وقتی رسانه های ما در بدیهیات هنوز مانده اند چرا باید دنبال روایت دست اول باشیم؟ وقتی مرجعیت نداریم روایت اول هم نداریم.

بهروز بهزادی درباره مساله سانسور در رسانه می گوید: این آزادی است که یک رسانه را می سازد، ولی متأسفانه بحث آزادی رسمی را در ایران اصلا به رسمیت نمی شناسیم. یکی از مشکلات اصلی ما خودسانسوری در رسانه های ماست. یارانه مطبوعات از دیگر مسائل روزنامه هاست که واقعا آن ها را به ورطه نابودی کشانده است. عکاسی را که نابود کردند، سانسور را در مطبوعات شایع و نوشتن را نابود کردند. من سال هاست در تحریریه ام اصرار می کنم که همه چیز را بنویسند و هیچ چیز را کتمان و سانسور نکنند و اگر قرار است یقه کسی گرفته شود، بگذارید آن نفر من باشم تا بچه ها عادت به خودسانسوری نکنند.

وقتی سانسور عادت ثانویه شود، تبدیل به فرهنگ پنهانکاری می شود. اتفاق بد دیگر این است که طرف یاد می گیرد از اصول حرفه ای خود تخطی کند و وقتی این اتفاق رخ بدهد، فساد رخ می دهد. از دیگر بلاهای این روزهای خبرنگاران دادن کارت هدیه به خبرنگاران است که خودش نوعی سانسور است. بارها به مسوولان هشدار داده ام که این کار را نکنید اگر هم می خواهید به خبرنگار کمک کنید یک صندوق درست کنید و مبلغ این هدیه را در یک کار عام المنفعه تر که ارتباطی با سانسور نداشته باشد، هزینه کنید.

خب در این شرایط چه انتظاری داریم که سانسور نشود؟ اما راه دارد باید این مساله را عریان تر بگوییم و حرف ها را شفاف و واقعی بگوییم. سانسور را در حد یک گناه می بینم. ممکن است من واقعه ای را ببینم و آن را سانسور و کتمان کنم و بعدا به یک فاجعه تبدیل شود. پس گناهکار منم. روزنامه نگار کسی است که دلش به حال مردم می سوزد و از همین مملکت است و دشمن مملکت نیست.

ولی من به آینده بسیار امیدوارم. منتجبی در این زمینه یادآور می شود: در حقیقت آزادی سیاسی رسمی برای ما شفافیت می آورد و این شفافیت به تقویت نظام حکمرانی تبدیل می شود. وقتی رسانه بتواند انتقاد کند و قدرت اطلاع رسانی افزایش یابد، پایه های اطلاع رسانی در ایران تقویت می شود. روی دیگر سکه رسانه، آزادی است. به عبارتی تا زمانی که وارد حریم خصوصی افراد نشده ایم، باید آزاد باشیم. حتی در جایی که شمای رسانه وقتی وارد حوزه خصوصی من می شوید اگر از من اجازه بگیرید، موردی ندارد. این درحالی است که در کشور ما برعکس این مساله رخ می دهد. به بیان دیگر وارد حریم خصوصی همه افراد می شویم ولی در مورد آزادی سیاسی نمی توانیم صحبت کنیم. من معتقدم آزادی رسانه به تقویت مسوولیت پذیری منجر می شود.

به عقیده من اگر بتوان این مساله را جا انداخت که آزادی روی دیگر سکه رسانه است، هم مسوولیت پذیری دولت و حکومت افزایش پیدا می کند، هم بر تقویت حکمرانی تاثیر می گذارد و پاسخگویی شفاف می شود. به عبارتی هر کسی در قبال کاری که می کند باید پاسخگو باشد. وقتی شفافیت و آزادی وجود ندارد، پاسخگویی هم وجود نخواهد داشت. در ایام جنگ 12 روزه هم ممکن است همین اتفاق افتاده باشد.

به عنوان نمونه پاسخگویی پدافند غیر عامل. خیلی از مشکلات مان در ایام جنگ 12روزه از این زاویه بود. تهران پناهگاه نداشت، تحریریه ها یک تحریریه دوم نداشتند و… اینها مسوولیت پدافند غیر عامل هستند. کشوری که 40 سال است به تعریف رسمی دولت متخاصم دارد و دشمنان تا بُنِ دندان مسلح دارد چرا نباید پایتختش پناهگاه داشته باشد؟ اینجا چه کسی مسوول است و باید پاسخگو باشد؟

بهزادی: درباره گام های عملی، حقوقی یا نهادی برای توسعه آزادی های رسمی در حوزه رسانه می گوید: من بیشتر به گفت وگو اعتقاد دارم به عبارتی باید بخواهیم گفت وگو کنیم و مسائل را باز کنیم تا بتوانیم به این آزادی برسیم. چاره دیگری نداریم. حرف ما حق است و آقای منتجبی به همه مسائل آزادی به خوبی اشاره کردند. یکی از مهم ترین های آن هم جلوگیری از کجروی است. اگر ما امروز می بینیم که در مملکت فساد وجود دارد به این برمی گردد که نگفتیم، جلوی کجروی را نگرفتیم. اگر روزنامه ها آزادانه می نوشتند این کجروی ها اتفاق نمی افتاد.

منتجبی نیز یادآور می شود: به عقیده من دو کار خیلی مهم باید انجام شود. اول؛ انجمن صنفی روزنامه نگاران قدرت بگیرد. به نظر می رسد که حاکمیت از هر نظر دخالت می کند و قدرت را از نهادهای صنفی می گیرد. شما الان انجمن صنفی روزنامه نگاران دارید ولی هیچ قدرتی ندارد و همه درباره آن مطالبه گر هستند. به عبارتی حاکمیت هیچ قدرتی به این انجمن نمی دهد. در واقع کاغذ، یارانه، مشوق ها، امتیاز و… در دست حاکمیت یا دولت است و حاکمیت هم قدرت خود را واگذار نمی کند.

وقتی واگذار نمی کند اشکال به وجود می آید چون بدنه مطالباتی دارد که برآورده نمی شود. دوم؛ من معتقدم درباره آزادی های سیاسی باید قانون داشته باشیم. به عبارتی نباید حاکمیت هرکجا که بخواهد، رسانه ای را با بهانه های مختلف توقیف کند. لذا باید برای تقویت این آزادی ها، نهادهای صنفی باید قدرتمند شوند و اختیارات حکومت به نهادهای صنفی واگذار شود و قانونگذاری از طریق نهادهای صنفی باشد. تنها اهالی رسانه می دانند که مشکلات صنف شان چیست.

بهزادی در بخش پایانی صحبت هایش یادآور می شود: وجود یک سندیکا برای امنیت شغلی خبرنگاران می تواند کمک کننده باشد. در همه جای دنیا انجمن صنفی داریم. ما خودمان باید از خودمان دفاع کنیم و چاره ای هم نداریم. اگر تا الان نگذاشته اند که سندیکا داشته باشیم چون نگران هستند و باید این نگرانی را رفع کرد. باید در سندیکا به گونه ای رفتار کنیم که طرف متوجه شود تنها برای فرهمندی این شغل کار می کنیم.

منتجبی نیز می گوید: در رابطه با بیکار شدن خبرنگاران در روزهای اخیر، مقدار زیادی مدیران مطبوعاتی و بخشی هم دولت بد کرد. علاوه بر بیکار شدن خبرنگاران در رسانه های خصوصی، ما در وسط جنگ شاهد تعطیل شدن روزنامه شهروند و بیکار شدن نیروهایش هم بودیم این درحالی است که شهروند روزنامه ای دولتی است. می خواهم بگویم قبل از اینکه وارد بحث ضرورت صنف و سندیکا شویم، مدیران رسانه ها و دولت اجحاف زیادی در حق خبرنگاران کردند. این نگرش منفعت طلبانه با پول هم حل نمی شود. رسانه می توانست یک یا دو ماه از سودش بگذرد و معیشت خبرنگارانش را در اولویت قرار می داد.