فرارو- استفان والت استاد روابط بین الملل دانشگاه هاروارد و نظریه پرداز رئالیسم تدافعی.

به نقل از نشریه فارن پالیسی، با گذر از رویدادهای پرآشوب سال های اخیر، شاید وسوسه انگیز باشد که از طلوع خاورمیانه ای جدید سخن بگوییم. اما چند بار پیش از این چنین وعده هایی شنیده ایم؟ جنگ شش روزه را برخی نقطه عطفی سرنوشت ساز می دانستند و آیا این بار دشمنان عرب اسراییل به صلح تن خواهند داد؟ که چنین نشد. پیمان صلح مصر و اسراییل، جنگ نخست خلیج فارس، توافق نامه های اسلو، حمله آمریکا به عراق و خیزش های موسوم به بهار عربی نیز همگی با همین سرنوشت روبه رو شدند: لحظاتی که به ظاهر نوید تغییر می دادند، اما در عمل، توازن های قدیمی را به سختی تکان دادند.

با این حال، رویدادهایی چون حملات یازدهم سپتامبر، جنگ داخلی سوریه، حمله 7 اکتبر 2023 حماس، نسل کشی جاری در غزه، ویرانی های مکرر لبنان، حملات حوثی ها به کشتی رانی در دریای سرخ و تازه ترین حملات هوایی به ایران، همچنان در جریان اند. در دهه اخیر به ویژه پس از 7 اکتبر 2023 تحولات چشمگیری رخ داده است، اما بسترهای ژرف و دیرپایی که سال ها این منطقه را به صحنه منازعه تبدیل کرده، دست نخورده باقی مانده اند. برخی بازیگران حذف شده اند، برخی قدرت گرفته یا از دست داده اند و عده ای مسیرهای تازه ای برگزیده اند، اما سرچشمه های اصلی بی ثباتی پابرجاست. از همین رو، هر بار که سخن از خاورمیانه جدید به میان می آید، طبعاً با دیده تردید به آن می نگرم. برای درک چرایی این تردید، نخست باید دید چه چیز در این منطقه تغییر کرده و چه چیز همچنان بی تغییر مانده است.

مهم ترین و بارزترین تحول سال های اخیر، افول محور مقاومت ـ متشکل از ایران، حماس، حزب الله، شبه نظامیان عراقی، حکومت اسد در سوریه و حوثی های یمن ـ بوده است. پس از حمله حماس به اسراییل در 7 اکتبر 2023، تل آویو کارزار نظامی گسترده ای را علیه تمامی اجزای این ائتلاف به راه انداخت؛ اقدامی که پیامدهای راهبردی و میدانی قابل توجهی در پی داشت.

حماس به شدت تضعیف شده، هرچند نابود نشده و همچنان در برابر اقدامات نسل کشی اسراییل ایستادگی می کند. بسیاری از فرماندهان ارشد حزب الله کشته شده اند و توان نظامی این گروه نسبت به دو سال پیش به مراتب کاهش یافته است. نظام اسد سرنگون شد و اسراییل از این خلأ برای بمباران انبارهای تسلیحاتی در سوریه و تصرف مناطق بیشتری از خاک آن کشور بهره برده است. تل آویو همچنین وارد چرخه تبادل حملات هوایی با حوثی های یمن شده است.

سرانجام، در ژوئن، اسراییل کارزار هوایی گسترده و بلندپروازانه ای علیه ایران آغاز کرد؛ عملیاتی که بعدها با هدف نابودی زیرساخت هسته ای تهران و حتی شاید براندازی نظام به حمایت آمریکا شدت گرفت. به جز حکومت اسد، هیچ یک از اجزای دیگر محور مقاومت از صحنه حذف نشده اند و همگی همچنان سرسختانه پابرجایند، اما بی تردید هر یک امروز به مراتب ضعیف تر از چند سال پیش هستند.

تحول دوم، انتقال تدریجی مرکز ثقل قدرت و نفوذ در جهان عرب از مصر و عراق به سوی عربستان سعودی و دیگر دولت های ثروتمند نفتی خلیج فارس است. مصر همچنان با بحرانی عمیق و مزمن در عرصه اقتصادی دست وپنجه نرم می کند، در حالی که ریاض و ابوظبی با سرعت در مسیر نوسازی، تنوع بخشی اقتصادی و ایفای نقش دیپلماتیک فعال تر گام برمی دارند. از همین رو، تعجبی ندارد که برخی تحلیلگران بر این باورند این کشورها می توانند نقش میانجی گر مؤثر در معادلات منطقه ای ایفا کنند.

سومین تحول، افول چشمگیر نفوذ روسیه در خاورمیانه پس از سقوط بشار اسد و فرسایش توان این کشور در پی جنگ طولانی و پرهزینه اوکراین است. مسکو نه تنها نتوانست مانع سقوط اسد شود، بلکه در جریان جنگ دوازده روزه حمایت قابل توجهی به ایران ارائه نکرد. روسیهِ تحت رهبری ولادیمیر پوتین دیگر از ظرفیت و نفوذی که در دهه های اخیر برای ایفای نقش اخلالگر در معادلات منطقه ای برخوردار بود، بی بهره شده است؛ واقعیتی که خود نشانگر یکی از تغییرات مهم در صحنه قدرت خاورمیانه است.

در نهایت، نقش سایر قدرت های خارجی به ویژه ایالات متحده به نظر می رسد وارد مرحله ای تازه از دگرگونی شده است. هرچند خصومت واشنگتن و تهران سابقه ای چند دهه ای دارد، تصمیم دولت ترامپ برای مشارکت مستقیم در کارزار بمباران اسراییل علیه ایران، نقطه عطفی مهم محسوب می شود؛ به ویژه با توجه به تهدید صریح ترامپ مبنی بر ازسرگیری حملات در صورت شتاب گرفتن تلاش تهران برای دستیابی به سلاح هسته ای. این اقدام، سال ها خواسته بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسراییل و بخش هایی از لابی اسراییل در ایالات متحده بود که اکنون به واقعیت پیوسته است.

همزمان، خشونت بی امان اسراییل در غزه، پایه های حمایت سیاسی از این رژیم را هم در میان دو حزب اصلی آمریکا و هم در سطح جهانی سست کرده است. همان طور که آلون پینکاس، دیپلمات پیشین اسراییلی، اخیراً در نشریه نیویورپابلیک یادآور شد، 60 درصد آمریکایی ها اکنون با کارزار نظامی اسراییل در غزه مخالف اند و تازه ترین نظرسنجی ها نشان می دهد 53 درصد از شهروندان ایالات متحده تصویری منفی از این کشور دارند. روزنامه های معتبر جهان به محکومیت اقدامات اسراییل می پردازند و حتی در خود این کشور، برخی از برجسته ترین پژوهشگران حوزه نسل کشی، تل آویو را به ارتکاب این جنایت هولناک متهم می کنند. حتی اگر این برچسب خاص را نپذیریم، تردیدی نیست که اسراییل مرتکب جنایات جنگی در ابعادی گسترده شده است. واقعیت آن است که حمله حماس در 7 اکتبر، به هیچ وجه نمی تواند توجیهی برای تداوم بمباران و گرسنگی دادن به جمعیتی بی دفاع باشد.

حزب دموکرات آمریکا امروز در مسئله اسراییل دچار شکافی عمیق شده و حتی دیوار یکپارچه حمایت جمهوری خواهان از تل آویو نیز ترک برداشته است. هنگامی که چهره هایی چون تاکر کارلسون، استیو بنن و مارجری تیلور گرین از سرسخت ترین حامیان ترامپ ـ از صف حامیان اسراییل خارج می شوند، نشانه آن است که زمین سیاست آمریکا در این حوزه به طور محسوسی در حال جابه جایی است.

روندی مشابه در سطح جهانی نیز قابل مشاهده است: بر اساس نظرسنجی اخیر مرکز پیو در میان 24 کشور، اکثریت شهروندان در 20 کشور دیدگاهی منفی نسبت به اسراییل دارند. دولت های فرانسه، بریتانیا، کانادا و احتمالاً استرالیا وعده داده اند کشور فلسطین را به رسمیت بشناسند. با توجه به اینکه ترامپ فاقد هرگونه پیوند عاطفی با اسراییل یا اساساً با هر کشور دیگری است و بیش از هر چیز به جلب رضایت شیوخ ثروتمند نفتی عرب می اندیشد، این احتمال وجود دارد که واشنگتن سرانجام از اهرم فشار قابل توجه خود برای واداشتن تل آویو به توقف جنگی بیهوده و پایان دادن به پروژه ساخت اسراییل بزرگ از طریق الحاق کرانه باختری استفاده کند.

با کنار هم گذاشتن همه این تحولات، می توان دریافت چرا برخی بر این باورند که منطقه در آستانه یک تغییر بنیادین قرار دارد. بی تردید عناصر مهمی دگرگون شده اند، اما خاورمیانه جدید ؟ هنوز زود است. خاورمیانه همچنان صحنه ای آشفته و چندقطبی است؛ جایی که هیچ قدرت مسلط یا هژمون واحدی توان تحمیل نظم را ندارد. دولت جورج بوش پسر در دوران کوتاه لحظه تک قطبی آمریکا تلاش کرد این منطقه را به طور بنیادین بازآرایی کند، اما نتیجه چیزی جز شکستی مفتضحانه نبود.

بنیامین نتانیاهو و دیگر تندروهای اسراییلی شاید امیدوار بودند که پیروزی های اخیرشان جایگاه هژمون منطقه را برایشان تضمین کند، اما واقعیت این است که کشوری با جمعیتی حدود 7.5 میلیون یهودی (به علاوه نزدیک به 2 میلیون عرب اسراییلی) که به طور کامل به حمایت سخاوتمندانه آمریکا متکی است، هرگز نخواهد توانست سلطه ای پایدار بر صدها میلیون عرب و مسلمان ایرانی برقرار کند.

و باز باید تأکید کرد: نه حماس، نه حزب الله، نه حوثی ها و نه ایران از صحنه حذف نشده اند؛ بلکه همگی همچنان سرسختانه ایستادگی می کنند. حتی کشورهایی که این روزها در خلیج فارس یا شبه جزیره عربستان نفوذ بیشتری یافته اند، از اقدامات اخیر اسراییل رضایتی ندارند، چرا که اولویت اصلی آن ها حفظ ثبات است و اسراییل بی تردید تاکنون نتوانسته چنین ثباتی را فراهم آورد.

به بیان دیگر، خاورمیانه همچنان میدان رقابت دولت های گوناگون برای کسب قدرت، امنیت و نفوذ باقی خواهد ماند. ایران همچنان در پی حفظ توان بالقوه ساخت سلاح هسته ای به عنوان موازنه ای در برابر اسراییل است و پس از کارزار بمباران مشترک اسراییل و آمریکا، تمایلش برای دستیابی به ابزار بازدارندگی مستقل، بی تردید شدت یافته است. عربستان سعودی، امارات، قطر و مصر نیز همچنان برای ارتقای جایگاه و نفوذ خود در جهان عرب با یکدیگر رقابت خواهند کرد؛ ترکیه نیز هر از گاه برای صیانت از منافعش مداخله خواهد نمود. همه این کشورها در جست وجوی پشتوانه قدرت های خارجی خواهند بود تا موقعیت خود را تحکیم کنند.

هیچ یک از تحولات سال های اخیر، به احتمال زیاد، این ویژگی پایدار سیاست منطقه را دگرگون نخواهد کرد؛ به ویژه آن که نهادهایی چون اتحادیه عربِ سالخورده یا شورای همکاری خلیج فارسِ کم رمق و نیمه جان، توان ایجاد تغییری معنادار را در معادلات پیچیده خاورمیانه ندارند.

ایالات متحده همچنان حضوری پررنگ در خاورمیانه دارد. هرچند رهبران واشنگتن بارها تلاش کرده اند برای تمرکز بر آسیا، از این منطقه فاصله بگیرند؛ اما هیچ یک در این هدف موفق نبوده اند. ترامپ در نخستین دوره ریاست جمهوری خود تلاش کرد نیروهای آمریکایی را از سوریه خارج کند، اما ناکام ماند و میزان حضور نظامی ایالات متحده عملاً همان است که در سال 2017، هنگام ورود او به کاخ سفید بود.

چنان که پیش تر اشاره شد، تصمیم ترامپ برای حمله مستقیم به ایران نشانه ای آشکار از تداوم مداخله گری آمریکا در منطقه است، نه خروج از آن. نیروهای ویژه آمریکایی نیز به تازگی رهبران برخی بقایای داعش را در سوریه هدف قرار داده اند. ترامپ همچنین حوثی ها را بمباران کرده و فرستاده ویژه اش یعنی استیو ویتکاف، بی وقفه به منطقه رفت وآمد می کند تا شاید پایانی بر کشتار غزه بیابد. با وجود رشد نارضایتی عمومی از این سیاست ها، دولت آمریکا همچنان پول و سلاح به اسراییل سرازیر می کند. همان حکایت همیشگی: هرچه تغییر می کند، همان است که بود.

متأسفانه، این شرایط نسخه ای آماده برای احیای افراط گرایی اسلامی است؛ و اگر در سال های پیش رو موج های تازه ای از تروریسم را در واکنش به رویدادهای دو سال اخیر شاهد نباشیم، باید آن را به راستی یک معجزه کوچک دانست. همین دغدغه یکی از دلایل اصلی نگرانی دولت های نفتی عرب از اقدامات اسراییل است. شاید این دولت ها دلسوز واقعی فلسطینیان نباشند، اما به خوبی می دانند که رنج و محرومیت آنان همچنان ابزاری نیرومند برای جذب نیرو توسط گروه های افراطی است و ناکامی مزمن خود این دولت ها در حل بحران فلسطین را بیش از پیش عیان می سازد.

یک واقعیت مهم همچنان پابرجاست: نه تنها به حل سیاسی مسئله فلسطین نزدیک تر نشده ایم، بلکه به احتمال زیاد از آن دورتر نیز شده ایم. حتی با در نظر گرفتن بیش از 60 هزار فلسطینی که از اکتبر 2023 تاکنون در غزه و کرانه باختری جان باخته اند، نسبت جمعیتی میان اعراب فلسطینی و یهودیان اسراییلی در سرزمین هایی که تحت کنترل اسراییل است، همچنان تقریباً برابر باقی مانده است.

بیشتر فلسطینی ها در این سرزمین ها از هرگونه حق سیاسی، اختیار واقعی یا چشم انداز عملی برای تشکیل کشوری مستقل محروم اند. تا زمانی که این وضعیت دگرگون نشود، بخشی از آنان بی تردید به هر شکل ممکن در برابر سلطه اسراییل مقاومت خواهند کرد؛ درست همان گونه که صهیونیست ها زمانی در برابر بریتانیایی ها ایستادند ــ و همان گونه که یهودیان اسراییلی نیز امروز چنین می کردند اگر شرایط معکوس بود.

اگر چنان که شواهد نشان می دهد راه حل دو دولت دیگر قابلیت اجرایی نداشته باشد، اسراییلی ها، فلسطینی ها و جامعه جهانی ناگزیرند به جست وجوی چشم اندازهای جایگزین بپردازند.

خلاصه آن که، خاورمیانه همچنان سرزمینی با شکاف های عمیق سیاسی است؛ جایی که بازیگران قدرتمند، دیگران را تحت سلطه می گیرند و آنان را از حقوق، اختیار و به رسمیت شناختن محروم می سازند. این الگو را می توان به روشنی در تلاش های مکرر برای به حاشیه راندن ایران مشاهده کرد؛ از تحریم ها و عدم شناسایی گرفته تا حذف از ابتکارهای دیپلماتیک منطقه ای و، در تازه ترین نمونه، حملات هوایی. همان الگو در کارزار طولانی مدت برای محروم کردن فلسطینیان از حق داشتن کشوری مستقل نیز دیده می شود یا حتی در اصرار بر این ادعا که چیزی به نام ملت فلسطین وجود ندارد . در درون خود جهان عرب نیز، پادشاهان و دیکتاتورهای نظامی با سرکوب مطالبات برای شفافیت و حقوق سیاسی کسی به یاد بهار عربی هست؟ این چرخه سلطه و انکار را تداوم می بخشند.

چنین وضعیتی ناگزیر واکنش متقابل برمی انگیزد؛ واکنشی که خود به سرکوب شدیدتر می انجامد و در نتیجه، بی ثباتی را تداوم می بخشد. شکل گیری یک نظم پایدار در منطقه، مستلزم توازنی واقعی میان قدرت و مشروعیت است؛ و مشروعیت در نهایت، بر پایه میزانی از عدالت، انصاف و اعطای حقوق سیاسی استوار است. تا زمانی که این عناصر فراهم نباشد، خاورمیانه جدید تفاوت معناداری با خاورمیانه قدیم نخواهد داشت.