دیوان محاسبات حکم انفصال از خدمت مدیرعامل شرکت نفت ایران را به وزیر نفت ابلاغ کرد، حکمی که نه از تخلف معاون وزیر نفت، بلکه از عمل به منع قانونی شورای امنیت ملی ناشی شده است.

به گزارش شرق، دیوان محاسبات حکم انفصال از خدمت مدیرعامل شرکت نفت ایران را به وزیر نفت ابلاغ کرد، حکمی که نه از تخلف معاون وزیر نفت، بلکه از عمل به منع قانونی شورای امنیت ملی ناشی شده است. طبق مصوبه شعام، وزارت و شرکت نفت حق این را ندارند که اسناد تجارت نفت در دوران تحریم را به نهاد و سازمانی بدهد و مهر محرمانگی و سری دارد، اما دیوان محاسبات برای بررسی درآمدهای فروش نفت ایران به این آمار نیاز دارد و مجادله ای چندساله بین شرکت نفت و دیوان محاسبات فراهم شد که نتیجه اش حکم انفصال حمید بورد از مدیرعاملی نفت بود.

جالب اینجاست که مدیرعامل قبلی شرکت نفت هم شامل این حکم شده و شش ماه از پست دولتی محروم شده است و در واقع مدیرعامل بعدی نفت هم شامل این حکم می شود و با استمرار این روند، خود وزیر نفت هم به احتمال بسیار شامل آن می شود. این مسئله جدا از اینکه تعارض ساختاری نهادهای نظارتی و فرادستی کشور را به نمایش می گذارد، نمایش چهره ای از وزیر نفت است که تحلیل و واکاوی آن می تواند تصویر روشن تری از سیاست های نفتی کشور ارائه دهد.

محسن پاک نژاد تا پیش از وزارت چهره ای سیاسی نبود. در همین یک سال هم موضع گیری خاصی در این حوزه نداشت و در حوزه کاری خودش هم بروز رسانه ای اش فقط به قدر کفایت بود، نه به اندازه ای که او بر صدر اخبار باشد. ضمن اینکه او یک مهندس است و بر تخصص گرایی خود چه در اجرا و چه در سازمان دهی تیمش تأکید داشت. در واقع او را می توان یک تکنوکرات بی صدا دانست. این اصطلاح از تعاریفی که ماکس وبر درباره تکنوکرات ها می دهد وام گرفته شده است. ماکس وبر

(در کتاب اقتصاد و جامعه) از بوروکراسی به عنوان نظامی عقلانی، تخصص محور و بدون فردگرایی دفاع کرد، همین طور هم هشدار داد که این نظام اگر بیش از حد توسعه یابد، تبدیل به قفس آهنین (Iron Cage) می شود؛ تکنوکرات ها از نظر وبر افرادی فاقد کاریزما، صدای سیاسی یا کنشگری مستقل هستند، ولی کل نظام به آن ها متکی است. پاک نژاد، متخصصی بی صدا در مقابل زنگنه، تکنوکراتی پرصدا معنی می شود؛ اما این وجه او چطور نفت ایران را پیش می برد؟

امروز مسئله نفت ایران در چهار بحران کلی خلاصه می شود که در دل خود ده ها مشکل و مسئله دارند: 1. ناترازی گاز و بنزین، 2. تحریم های فروش و سرمایه گذاری، 3. بوروکراسی ضدتوسعه وزارت نفت که خودش قفس آهنین شده است، 4. دخالت و موازی کاری های نهادهای مختلف نظارتی و فرادستگاهی. حال محسن پاک نژاد با این چهار بحران چگونه می تواند با روحیه بی صدایی خود مقابله کند؟ مسئله ای که دیوان محاسبات برای وزیر نفت و معاونش رقم زده است، اگر هم با رایزنی حل شود، دقیقا شمه ای از بحران چهارم است. دخالت و موازی کاری. پاک نژاد سال ها در صنعت نفت حضور تخصصی داشته، از سطوح میانی بالا آمده و اکنون در قله یک سلسله مراتب فنی ایستاده است.

در نگاه وبر، این ویژگی ها مظهر عقلانی شدن جهان مدرن هستند، اما خطر بزرگی هم دارند او هشدار می دهد که اگر عقلانیت قانونی بیش از حد گسترش یابد، بوروکراسی به قفسی آهنین تبدیل می شود که در آن کارگزاران فقط به اجرای دستور بسنده می کنند و مهم تر اینکه روح توسعه از تصمیم سازی ها حذف می شود. حال این سؤال را بپرسیم که وزیر نفت در این قفس گیر افتاده یا بهتر است بگوییم قفس های متعدد؟

قفس تعارض های ساختاری، قفس بوروکراسی ضدتوسعه نفت، قفس تحریم و ناترازی های گزنده و به جامانده از گذشته برای این دولت و این تیم وزارت نفت. چالش وزیر نفت می تواند این باشد که نه بتواند پروژه های بزرگ را تعریف کند و نه اینکه در مقابل فشارهای نهادهای مختلف مانند مجلس و دیوان و سازمان ها مقاومت کند و تن به فرمایشات بدهد و نه اینکه کاریزمایی از خود نشان دهد که در برخی مواقع مانند برخی مردان توسعه گرا مانند مرحوم ترکان راهگشا باشد.

در سیستم اداری و اجرایی ایران، توسعه و شفافیت و کاهش موانع کسب وکار در اولویت نیست و فقط نظارت های چندلایه برای از بین بردن فساد مد نظر است، این سیستم یک عقلانیت به شدت محافظه کار و ضدتحول از خودش ساخته که هر نوع تغییر و تحولی را به چشم یک تهدید نگاه می کند و در پی حذف یا استحاله تغییرات است.

بوروکراسی نفت با اینکه پشتوانه ای تاریخی توسعه گرا دارد اما تفکر برنامه ریزی تلفیقی در دهه های بعد از انقلاب، دقیقا مانع توسعه شد و پیوست تاریخی پیشرفت نفتی را از متن اجرایی امروز جدا و توسعه را به خاطره و حافظه بدل کرد. پاک نژاد برای رفع ناترازی امروز به شدت به تحول در موتور توسعه نفت نیاز دارد. باز مرور کنیم که تکنوکرات بی صدا کیست. او صدایی در فضای عمومی ندارد (نه سخنران جذاب است، نه ایدئولوگ) و نه قهرمان پروژه ای بزرگ است و نه دشمن ایدئولوژیکی نظام. او نه قصد انقلاب دارد و نه می خواهد اسطوره شود؛ فقط آمده که سیستم قفل نکند.

از دوران صفویه تا امروز، لحظاتی بوده اند که دولت ها برای دوام به مدیرانی بی سروصدا و متخصص نیاز داشته اند.

در پایان دوره قاجار کارشناسانی مانند مخبرالسلطنه هدایت یا نصرت الدوله فیروز که با وجود دانش، در ساختار پوسیده گرفتار بودند.

در دهه 1350 ایران پهلوی چهره هایی مانند جمشید آموزگار، تکنوکرات هایی باهوش اما بی نفوذ بودند. البته تکنوکرات های بی صدا همیشه چهره هایی شکست خورده یا خاکستری نیستند. گاه در شرایط بحرانی، همین چهره های کم سروصدا می توانند قهرمان شوند. با مدیریت عمل گرایانه و اجتناب از سیاست ورزی پرهیاهو، نتایج قابل قبولی به جا بگذارند حتی اگر نامشان بر سر زبان ها نیفتد.

1. مانموهان سینگ، نخست وزیر اسبق هند، نمونه ای از این تکنوکرات های بی صداست که اتفاقا موفق هم شده اند. او یک اقتصاددان آکادمیک بدون جذابیت سیاسی یا عوام گرایی بود. حرف های تیتردار نمی زد و بر صدر خبرها نبود اما در دهه 90 هند را از اقتصاد بسته سوسیالیستی به یک بازار باز رساند، بدون هیاهو، فقط با گفت وگو و دیپلماسی درون ساختاری. او موفق شد هند را از بحران بدهی نجات دهد و پایه های رشد بلندمدت را بگذارد. نمونه دیگر، ماریو دراگی، نخست وزیر اسبق ایتالیا و رییس بانک مرکزی بود. او یک تکنوکرات مالی کم حرف و جدی بود و در بحران یورو با جمله معروف هر کاری لازم باشد انجام می دهیم ، بازار را آرام کرد. او هم مانند پاک نژاد هیچ عضویت حزبی نداشت اما دولت وحدت ملی را در ایتالیا اداره کرد و اصلاحاتی اقتصادی را پیش برد.

جالب اینکه از نظر سیاسی شکست خورد اما ایتالیا را از بحران مالی خارج کرد. ایگور سچین روس هم که امروز مدیرعامل روس نفت است با پیاده سازی سبدی متنوع از مشتریان، همان تکنوکرات بی صدای روس ها در روزگار تحریم بود. اما نمونه های شکست خورده این تکنوکرات های بی صدا هم کم نیستند.

نمونه اش حیثم طارق عمان و عادل عبدالمهدی در عراق است که هر دو نخست وزیر بودند. در واقع، تکنوکرات های بی صدا همیشه چهره هایی منفعل نیستند و شده است با همان چهره تکنوکرات و تخصص گرای خود نتایج عجیبی رقم زده اند. پروژه های بزرگ پاک نژاد شاید همان مفری باشد که گریزگاه او برای فرار از این قفس های آهنین باشد. پروژه هایی مانند فشارافزایی پارس جنوبی، ادامه توسعه غرب کارون، نوسازی برخی نقاط حساس صنعت نفت که بازدهی و کارایی را بالاتر می برد.

او اما در چارچوب نهادی هم دچار قفس آهنین شده است. بر تحریم های فلج کننده، تهاجم 12روزه اسراییل به کشور و… موقعیت پیچیده ای برای وزیر نفت رقم زده است که مسئله امنیت تأسیسات نفتی و حفظ جان پرسنل نیز یک قفس آهنین برای او شده است. در این حال و موقعیت میدان مین گونه، دیوان محاسبات هم معاون او را عزل می کند. با این صحنه وزیر نفت چه مسیری می رود؟ یا او از پس این نوع احکام دیوان ها و سازمان ها برمی آید یا اینکه به وزیری بدل می شود که دیگران و بیرون برایش تصمیم می گیرند.

بوروکراسی نفت در قالب برنامه ریزی تلفیقی که هم کهنه، پرهزینه و ناهم زمان با تغییرات جهانی است، صنعت را بلعیده و از حرکت انداخته است و کلا در برابر ناترازی مزمن 300 میلیون مترمکعبی گاز هیچ پاسخی نه در عرضه بیشتر و نه در کنترل تقاضای مصرف کننده دارد. کانال های فروش نفت هم که به شدت محدود شده اند (با تحریم نفتکش ها، کشتیرانی، تبادل مالی). این چنبره می تواند وزیر نفت را کاملا نماد اداره بحران بدون حل بحران کند. در این حالت او احتمالا در حافظه تاریخی نفت و توسعه کشور گم می شود یا در آینده به عنوان نماد انفعال یک سیستم محتضر از او یاد خواهد شد (شبیه عادل عبدالمهدی در عراق). در حالت بعدی او می تواند سکوتی فعال پیشه و از کنار بحران هایش گذر بی سروصدا کند و با نهادهایی که مزاحمت های متعدد برای او و صنعت نفت فراهم می کنند از در نوعی سازش دربیاید.

طبیعی است در این مسیر، سکوتش، او را پشت صحنه فعال باقی نگه می دارد اما به جای اصلاح ساختار، با سازمان ها و دیوان ها وارد سازش می شود و تسخیر صنعت نفت توسط نهادهای فرادست را نظاره می کند. شبیه به ایگور سچین در روسیه یا برخی وزرای نفت عراق در دوره های گذشته. در صورتی دیگر شاید او مجبور شود از تکنوکراتی بی صدا دربیاید و سکوت سنتی خود را بشکند، وقایع مختلفی می تواند این ناممکن را رقم بزند؛ مانند برخی وزرای تکنوکرات مصری در اواخر دوران مبارک.

اما شاید راه موفقیتی هم فراهم باشد. پرسش کلیدی و راهبردی این است که آیا تکنوکراتی که اهل هیاهو نیست، قدرت سیاسی ندارد و در دل یک وضعیت ناکارآمد و متعارض گیر افتاده، می تواند موفق شود؟ پاسخ کوتاه: بله، اما فقط اگر سکوت او به ابزار تاکتیکی بدل شود، نه نشانه انفعال. اگر ما شاهد احیای نقش شرکت ملی نفت به عنوان نهاد فنی و اجرایی قدرتمند باشیم که هم اختیار فروش نفت را دارد و هم مسئله اش تأمین انرژی کشور است، چه رخ می دهد؟ مانند شرکت نفت از سال 76 تا 84.

شرکت نفت هنوز می تواند بوروکراسی عقل گرای کشور را به توسعه وادارد اگر خودش از تفکر برنامه ریزی تلفیقی به درآید و به توسعه فکر کند. این دقیقا مستلزم یاری کل سیستم دولت است اما مگر نه این است که وزیر نفت در ادواری موتور محرک کل دولت برای پیشروی در توسعه بود؟ چرا پاک نژاد از آن بهره نبرد؟ در ضمن او باید به دوشنبه های اعتراضی نفتی ها توجه داشته باشد.

مسئله نیروی انسانی در این صنعت بغرنج شده است و هر روز به پیش می آید. یکی از مهم ترین وعده های او، سامان دهی مسئله منابع انسانی در وزارتخانه اش بود. او باید گزارش های متعدد از بحران هایش تهیه کند (برای دولت بعد یا تاریخ) و با ارسال به دیگر نهادهای بیرون از نفت یاری آن ها را بطلبد. امروز سازمان برنامه از رقبای جدی و سنتی نفت در دولت به نظر همراه اوست. او همچنین نیاز دارد که با ایجاد اتاق فکرهای متعدد نه دستیارهای دورقاب چین، تدوین نقشه راه اضطراری برای آینده انرژی ایران را آغاز کند.

همچنین ارتباط با رسانه های تخصصی داخلی را تقویت کرده و تصویر مرد فنی آرام اما مصمم را بسازد. تکنوکرات بی صدا، اگر می خواهد موفق شود، باید از سکوت، ابزار نفوذ بسازد؛ از نداشتن قدرت سیاسی، قدرت درون سیستمی خلق کند؛ و به جای مقاومت بی فایده، سازندگی هوشمند در حاشیه ساختار را برگزیند. در آینده نزدیک مشخص می شود پاک نژاد کدام مسیر را می رود.