ابوالحسن فیروز آبادی، رییس سابق مرکز ملی فضای مجازی، در روزنامه ایران نوشت: ارتقای جایگاه ایران در فناوری های نوظهور دیجیتال که نیاز قطعی امروز کشور است، به نوبه خود نیازمند بازشناسی فرآیندی است که می توان آن را آرایش منطقه ای-جهانی فناوری های دیجیتال نامید. بررسی ویژگی های این آرایش منطقه ای و جهانی دیجیتال، تحلیلی دقیق از وضعیت جهانی فناوری های نوظهور دیجیتال، رقابت های ژئوپلیتیکی مرتبط با آنها و جایگاه ایران و اقدامات لازم برای کسب موفقیت در این عرصه را ارائه می دهد.

به طور کلی آنچه تحولات جهانی فناوری های نوظهور و تأثیرات ژئوپلیتیکی خوانده می شود در چند حوزه قابل ردیابی است. در حوزه فناوری های دیجیتال ، این تحولات در هوش مصنوعی، محاسبات کوانتومی، بلاکچین و نیمه هادی ها رخ داده است که موجب تحول عمیق جهانی شده و مناسبات بین المللی را دچار تغییرات اساسی و شکل گیری قطب بندی های جدید کرده است.

در این تحول جهانی، اکنون رقابت تکنولوژیک اصلی میان دو قطب جهانی یعنی ایالات متحده و چین متمرکز است. این رقابت نه تنها بر فناوری، بلکه بر هنجارها، استانداردها و چهارچوب های حکمرانی فناوری دیجیتال هم تأثیرگذار است. در این میان کشورهای اروپایی به دنبال الگوی سومی هستند که عمدتاً مسائلی چون حفاظت از حاکمیت اخلاقی و دیجیتال را در کنار حقوق بشر و چندجانبه گرایی دنبال کند.

مسأله دیگر در زمینه آرایش منطقه ای-جهانی فناوری های دیجیتال نقش و جایگاه قدرت های جهانی است. ایالات متحده دارای اکوسیستم نوآوری پویا، پیشرو در هوش مصنوعی است. انجام نیمی از آزمایش های هوش مصنوعی پزشکی جهان همچنین سیاست های سخت گیرانه تحریم و کنترل فناوری های حساس شامل تراشه ها از ویژگی های سیاست های ایالات متحده در این زمینه است. آمریکا پیشرفت سریع چین را با نگرانی دنبال می کند. این امر ناشی از این است که امروز چین یک قدرت جهانی در حوزه فناوری دیجیتال به شمار می رود. ویژگی های چین در این حوزه شامل مواردی چون توسعه سریع فناوری، ایجاد اکوسیستم موازی و تا حدی ناسازگار با غربی ها، تمرکز بر توسعه داخلی فناوری ها، طراحی و اشاعه استانداردهای جهانی تحت نفوذ خود و درنهایت بهره برداری استراتژیک از دیپلماسی علمی و فناوری می شود. چین تلاش دارد با مشارکت در همکاری های بین المللی، از اصول و قواعد موجود به نفع خود بهره گیرد.

در چنین صحنه ای از رقابت های جهانی، اروپا تلاش دارد رهبری جهانی حاکمیت اخلاقی در حوزه هوش مصنوعی و قانونگذاری شفاف را برعهده بگیرد. کشورهای حوزه خلیج فارس هم با تلاش برای تحول دیجیتال از طریق سرمایه گذاری های کلان و همکاری با آمریکا، چین و اروپا، به دنبال توسعه فناوری های نوین و تنوع اقتصادی هستند. هرچند کشورهای حوزه خلیج فارس در حوزه فناوری دیجیتال عمدتاً به سمت وابستگی بیشتر به آمریکا متمایل شده اند.

در این میان آنچه برای ایران اهمیت دارد، چالش ها و فرصت هایی است که عرصه های رقابت و همکاری حوزه فناوری های دیجیتال در گستره های جهانی و منطقه ای برای ایران فراهم می کند.

در حوزه فرصت ها، ایران در موقعیتی استراتژیک اما محدود و نیز در شرایط پیچیده و ناپایدار ژئوپلیتیکی قرار دارد. اما تحریم ها و محدودیت های دسترسی به فناوری و بازارهای بین المللی چالش هایی است که توسعه فناوری های نوظهور در ایران را متأثر کرده و موجب کندی پیشرفت و درعین حال وابستگی به همکاری های پراکنده با چین و روسیه شده است.

واقعیت این است که ایران باید از فضای خاکستری بین قطب ها به صورت هوشمندانه استفاده کند. همچنین راهبرد ایران در این عرصه، باید راهبردی در میانه واردات فناوری از یک سو و تقویت نوآوری های بومی از سوی دیگر باشد. ارتقای زیرساخت های فناوری، تلاش برای رفع تحریم ها، سرمایه گذاری در نیروی انسانی و شکل دهی یک استراتژی منسجم و پایدار برای قرارگیری در زنجیره ارزش جهانی برای ایران ضروری است. دیپلماسی علم و فناورانه قوی و عبور از دوگانگی های سنتی نظیر وابستگی-استقلال یا تقلید-نوآوری می تواند زمینه همکاری ساختاری با کشورهای بزرگ حوزه فناوری را فراهم کند. این همکاری ساختاری برای تحول حوزه فناوری ایران ضروری است. همکاری چندجانبه و مشارکت در گفت و گوهای بین المللی، راهبرد دیگری است که می تواند به ارتقای جایگاه ایران کمک کند.

بنابر همه این ملاحظات، امروز ایران نیازمند تدوین سند راهبردی اقتصاد فناوری های نوظهور، با توجه به واقعیت های ژئوپلیتیکی و توانمندی های ملی خود است. رفع تحریم ها و نیز توسعه زیرساخت های فناوری و صنعت نیمه هادی نیز باید در دستورکار قرار گیرد. سرمایه گذاری ویژه در حوزه آموزش و نیروی انسانی متخصص برای پیشروی در این حوزه ها امری ضروری است.

درعین حال ایجاد مشارکت های راهبردی پایدار و قابل اعتماد با قطب های فناوری جهانی از جمله چین و روسیه می بایست در دستورکار قرار گیرد. توسعه دیپلماسی فناوری فعال و چندجانبه با هدف حفظ حاکمیت و ارتقای خوداتکایی، به همراه استفاده از ظرفیت های همکاری بین المللی و بین رشته ای در حوزه های نوظهور فناوری، ابزارهای در دسترس دیگر ایران است که باید به آن توجه ویژه داشت و آنها را به اموری اجرایی و عملیاتی تبدیل کرد. درصورت تحقق چنین برنامه ها و اقداماتی است که می توان ارتقای جایگاه ایران در فناوری های نوظهور دیجیتال را امری در دسترس و نزدیک ارزیابی کرد.