پایتخت سال هاست با تهدیدی دست وپنجه نرم می کند که نه در بودجه ریزی ها اولویتی دارد و نه در ذهن مدیران جایگاهی؛ فرونشست زمین. تهدیدی خزنده، مداوم و فاجعه بار که برخلاف زلزله، بدون لرزش می بلعد، بدون هشدار فرو می ریزد و آینده تهران را تهدید می کند.

به گزارش شرق، اکنون، برخی کارشناسان و مدیران شهری تلاش می کنند این تهدید را به عنوان یک بحران ملی وارد ادبیات تصمیم سازی کنند. نطق اخیر مهدی عباسی، رییس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران، در صحن علنی شورا را می توان تلاشی در همین مسیر دانست. عباسی با ارائه آماری کم سابقه از وضعیت بحرانی مصرف آب و برق و نیز نرخ فزاینده فرونشست در مناطق مرکزی و جنوبی شهر، از لزوم یک سیاست ترکیبی سخن گفت؛ سیاستی که آب، انرژی، شهرسازی، اشتغال، کشاورزی و حتی امنیت غذایی را در کنار هم ببیند.

مهدی عباسی با تشریح وضعیت بحرانی ناترازی آب در تهران اعلام کرد مصرف سالانه آب شرب تهران به یک میلیارد و 300 میلیون مترمکعب می رسد که 60 درصد آن از آب های زیرزمینی تأمین می شود. وی گفت: در حال حاضر تنها 22 میلیون مترمکعب از 56 میلیون مترمکعب ظرفیت بازچرخانی عملیاتی شده و این در حالی است که برای آبیاری فضای سبز تا افق 1410 به 350 میلیون مترمکعب نیاز داریم.

وی با اشاره به منابع پساب قابل بازیافت گفت: 450 میلیون مترمکعب پساب تصفیه شده و 200 میلیون مترمکعب رواناب شهری در دسترس است که می توان با سرمایه گذاری 65 هزار میلیارد تومانی طی سه سال، تصفیه خانه ها و زیرساخت های بازچرخانی را تکمیل کرد.

عباسی با ارائه آمار رسمی از مصرف سالانه 40 میلیون مگاوات ساعت برق در استان تهران و 27 میلیون مگاوات ساعت در شهر تهران هشدار داد که فقط شهرداری تهران 400 هزار مگاوات ساعت برق مصرف می کند. وی گفت: ما امسال فقط برای تأمین هزینه برق شهرداری دو هزار میلیارد تومان پرداخت کردیم که با رشد نرخ ها این رقم به سه هزار میلیارد تومان خواهد رسید. او راه حل را سرمایه گذاری در احداث نیروگاه خورشیدی 300 مگاواتی دانست که با 12 هزار میلیارد تومان طی چهار سال بازگشت سرمایه خواهد داشت و از سال پنجم سودآوری خواهد کرد.

عباسی با اشاره به آمار سازمان نقشه برداری کشور گفت: مناطقی همچون 19، 18، 17، 21، 16، 10 و 11 سالانه بین 12 تا 25 سانتی متر دچار فرونشست می شوند. این پدیده، زیرساخت های شهری را تهدید می کند و ساختمان های طراحی شده در برابر زلزله را نیز بی دفاع می گذارد. عباسی هشدار داد در برخی مناطق جنوب غربی تهران میزان فرونشست تا 48 سانتی متر نیز رسیده است. او خواستار اختصاص پنج هزار میلیارد تومان برای تزریق مصنوعی آب به سفره های زیرزمینی شد.

عباسی با بررسی داده های طرح ساختاری حریم تهران اعلام کرد: مساحت واقعی حریم شش هزار کیلومترمربع است اما تنها هزارو 300 کیلومترمربع آن در کنترل مدیریت شهری است. بی توجهی به این فرصت، موجب ساخت وسازهای غیرمجاز، ریزگردها و معضلات امنیتی خواهد شد.

او پیشنهاد ایجاد گلخانه، تولید بذر هیبرید و توسعه باغداری در اراضی حریم را مطرح کرد و گفت: می توان با توسعه هوشمندانه، ضمن تأمین امنیت غذایی، اشتغال و درآمد پایدار برای شهر خلق کرد.

عباسی ضمن ارائه گزارشی گفت: در حال حاضر 98 درصد بذر هیبرید کشور وارداتی است که برای آن 400 میلیون دلار ارز از کشور خارج می شود. ما می توانیم با سرمایه گذاری هفت هزار میلیارد تومانی و ایجاد 200 هکتار گلخانه در حریم، 50 درصد بذر مورد نیاز کشور را تأمین کنیم. عباسی بر ضرورت اولویت گذاری در بودجه ریزی مدیریت شهری تأکید کرد و گفت: اگر فقط سه درصد از منابع هزینه شده از سال 1401 تا 1404 برای این طرح اختصاص می یافت، امروز دست کم 20 درصد از پروژه تحقق یافته بود. هشداری که مهدی عباسی درخصوص فرونشست در تهران داد، در پژوهش های دانشگاهی هم بارها بر آن تأکید شده است. پژوهش مشترک محمدرضا سرتیپی اصفهانی، پژوهشگر دکترای منظر دانشگاه تهران و سامان قیدی، کارشناس ارشد معماری منظر، در این رابطه نشان می دهد که بحران فرونشست، نه تنها در زمان زلزله عاملی تشدیدکننده خواهد بود، بلکه در زمان صلح نیز آرام آرام سلامت کالبد شهر را از بین می برد.

بر اساس تعریف انستیتوی زمین شناسی آمریکا، فرونشست یعنی حرکت عمودی سطح زمین به سمت پایین که عمدتا در اثر تخلیه آب های زیرزمینی، فعالیت های معدنی یا کاهش حجم لایه های زیرزمینی رخ می دهد. در ایران، اصلی ترین علت، برداشت بی رویه آب است؛ مشکلی که در مناطق جنوبی و غربی تهران ابعاد نگران کننده ای به خود گرفته است. مطابق اظهارات علی جاویدانه، رییس سازمان نقشه برداری کشور، نرخ فرونشست در تهران به بیش از 22 سانتی متر در سال رسیده که پنج برابر حد بحرانی جهانی است. این رقم در مناطقی نظیر 9، 10، 16، 17، 18، 19، 20 و 21 تهران که بیش از سه میلیون نفر جمعیت دارند، تهدیدی جدی برای زیرساخت ها و ایمنی عمومی محسوب می شود. مناطق فرسوده تهران عمدتا در مرکز و جنوب شهر قرار دارند و به خودی خود مستعد آسیب در برابر زلزله هستند. حال، فرونشست نیز به عنوان عاملی پنهان، این آسیب پذیری را دوچندان کرده است. این پدیده، در دو سطح به ساختمان ها آسیب می زند: از یک سو با تضعیف بستر سازه و از سوی دیگر با کاهش عمر مفید واقعی بنا. به عبارتی، حتی ساختمانی که ظاهرا هنوز از عمر شناسنامه ای آن باقی مانده، ممکن است به دلیل فرونشست در بستر ناایمن، در زمان بحران فروبپاشد.

از دیگر تبعات فرونشست می توان به ایجاد شکاف در سطح زمین، آسیب به خطوط مترو، جاده ها و پل ها اشاره کرد؛ امری که در صورت وقوع بحران، امدادرسانی را با مشکل مواجه می کند. همچنین نشست زمین در مناطق کشاورزی باعث تضعیف خاک، کاهش تولید و به دنبال آن بحران های اقتصادی و امنیت غذایی می شود. فرونشست همچنین موجب افزایش ذرات معلق، تخریب خاک، کاهش کیفیت منابع آب زیرزمینی و از بین رفتن پوشش گیاهی و تنوع زیستی می شود.

در تهران، این مسئله با بحران کیفیت هوا و شیوع بیماری های تنفسی پیوند خورده و معضل را چند بعدی تر کرده است. دلایل بی توجهی به فرونشست، بسیار است. اول اینکه این پدیده برخلاف زلزله، آنی و پرسروصدا نیست و نشانه های آن به کندی خود را نشان می دهد. دوم، ضعف آگاهی عمومی و نبود هشدارهای رسانه ای موجب شده این بحران در لایه های فنی و تخصصی محصور بماند.

سوم، عدم هماهنگی میان نهادهای تصمیم گیر و موازی کاری در مدیریت منابع آب، مانع از برخورد سیستمی با این مسئله شده است.

چهارم، محدودیت منابع مالی و اولویت بندی های اشتباه سبب شده فرونشست به مسئله ای درجه دو تنزل یابد. این گزارش، مجموعه ای از راهکارهای اجرایی و بین رشته ای برای مهار این بحران پیشنهاد می دهد ازجمله مدیریت منابع آب، کاهش مصرف، جلوگیری از برداشت بی رویه، تغذیه مصنوعی سفره های آب زیرزمینی، ایجاد نقشه های خطر، استفاده از فناوری های سنجش از دور، تشکیل بانک های اطلاعاتی، ساخت وساز مقاوم، اعمال آیین نامه های مهندسی در مناطق با خطر بالا، بازسازی زیرساخت ها، آموزش همگانی در مورد پیامدهای فرونشست و لزوم مشارکت عمومی در کنترل مصرف آب، نظارت بر برداشت آب، هماهنگی بین نهادی، تسهیل مقاوم سازی بناها، بازسازی مناطق آسیب دیده شامل مقاوم سازی، احیای خاک، کاشت پوشش گیاهی برای تثبیت زمین و... . پژوهش پیش رو تأکید دارد که برای مهار بحران فرونشست، نخست باید آن را به عنوان یک بحران واقعی، رسمی و اولویت دار شناخت. پس از آن، با همکاری نهادهای اجرایی، نظارتی، دانشگاهی و مردمی، اقدام به برنامه ریزی، قانون گذاری، پایش، آموزش و اقدام شود. استفاده از نقشه های دقیق فرونشست می تواند پایه تصمیم گیری های آتی در شهرسازی، مقاوم سازی و مدیریت بحران قرار گیرد.

پژوهشگران تأکید می کنند مهار بحران فرونشست، بدون به رسمیت شناختن آن به عنوان یک اولویت ملی ممکن نیست. آنچه تهران را تهدید می کند، فقط زلزله یا خشک سالی نیست، بلکه زوال تدریجی زمین زیر پای ماست که هر روز بیشتر از دیروز، آینده این شهر را می بلعد.

اگر اکنون اقدام نکنیم، دیر خواهد شد. اما اگر فرونشست را همان گونه که هست ببینیم، بحرانی خاموش اما فراگیر، می توانیم از همین امروز گام های پیشگیرانه برداریم؛ از اصلاح سیاست ها و بودجه ریزی تا تغییر رفتارهای مصرفی و بازنگری در شیوه های توسعه شهری. تهران، نه فقط به مقاوم سازی در برابر زلزله بلکه به نجات از فروپاشی تدریجی نیاز دارد.