جلال ساداتیان طی یادداشتی در روزنامه سازندگی نوشت: در شرایط فعلی مشخصاً مطالبه اصلی که غرب در قبال ایران مطرح می کند، توقف کامل غنی سازی یا همان غنی سازی صفر درصد است. اما این مطالبه از چه زمانی و توسط چه کسانی مطرح شد؟ اگر روند مذاکرات هسته ای ایران با غرب از زمان تروییکای اروپایی در سال 2003 تا امروز را دنبال کنیم، هیچ گاه موضوع غنی سازی صفر درصد به عنوان یک شرط جدی مطرح نبوده است. حتی در برجام، غنی سازی 3.67 درصد برای ایران به رسمیت شناخته شد.

در چهار دور نخست مذاکرات با استیو ویتکاف، هیچ گونه صحبتی درباره توقف کامل غنی سازی مطرح نبود. اما در فاصله بین دور چهارم و پنجم، او این موضوع را مطرح کرد و متعاقباً طرف آمریکایی نیز آن را به میان آورد. خیلی زود روشن شد که این فشار ناشی از نفوذ و خواست اسراییل بوده چراکه مذاکرات در وضعیت پیشرفت قرار داشت و اسراییل نگران حصول توافقی موفق بین ایران و قدرت های جهانی بود.

اینجا باید به یک تناقض آشکار اشاره کرد و آن این است که اسراییل که خود عضو ان. پی. تی نیست و سلاح هسته ای نیز در اختیار دارد، اکنون از طریق فشار بر آمریکا خواستار توقف کامل غنی سازی در ایران شده است. چنین رفتاری بی تردید به بن بست کشاندن مذاکرات منجر شده است. در ادامه مذاکرات، وقتی دور پنجم برگزار شد و ویتکاف جلسه را ترک کرد، قرار شد دور ششم در روز یک شنبه برگزار شود؛ اما درست پیش از این دور، اسراییل دست به حمله ای زد که به نظر می رسد یا با هماهنگی آمریکا صورت گرفته بود یا دست کم آمریکا چشم خود را بر آن بسته بود. برخی معتقدند که این اقدام بخشی از یک بازی طراحی شده از سوی آمریکا بود تا از طریق اسراییل، ایران را تحت فشار قرار دهند. اما برداشت من این نیست؛ به نظر می رسد که اسراییل به دنبال آن بود که آمریکا را در برابر عمل انجام شده، قرار دهد.

با تمام این فراز و فرودها باید توجه داشت که در هیچ یک از قطعنامه های آژانس یا شورای حکام، بحثی درباره توقف کامل غنی سازی ایران مطرح نشده است. تمرکز آن ها بر این است که ایران از حدود تعیین شده در برجام (که در قطعنامه 2231 شورای امنیت نیز پشتیبانی شده) عدول کرده است. پاسخ ایران نیز روشن است و اعلام کرده که با توجه به بازگشت تحریم ها، ایران نیز اقدامات جبرانی انجام داده، از جمله غنی سازی 20 و 60 درصدی، استفاده از سانتریفیوژهای پیشرفته و محدودسازی نظارت های آژانس.

در مذاکرات اخیر، حتی بحث هایی درباره چگونگی بازگشت به تعهدات مطرح شده بود؛ از جمله اینکه چه تحریم هایی باید لغو شود و ایران چگونه می تواند غنی سازی مازاد را کاهش دهد. با این پیش زمینه، موضوع غنی سازی صفر درصد ناگهان توسط طرف های خاصی مطرح شد که منشأ اصلی آن به اسراییل بازمی گردد. ممکن است استناد شود که آژانس هم ایران را متهم کرده اما حتی در آن قطعنامه ها نیز صحبت از توقف کامل غنی سازی نیست بلکه صرفاً اشاره شده که ایران از سقف های تعیین شده در برجام عبور کرده است.

از منظر حقوقی، ایران مطابق برجام و ان. پی. تی، حق دارد غنی سازی تا 3.67 درصد را حفظ کند. لذا پرسش مهم اینجاست که دیگران بر چه اساسی می خواهند، ایران را وادار کنند از این حق قانونی خود صرف نظر کند؟

غرب، تحت فشار اسراییل، مدعی است که چون ایران به سطح 60 درصدی غنی سازی رسیده و مقدار آن نیز از حد مجاز بسیار فراتر رفته (مثلاً به بیش از 400 کیلوگرم) پس نیت ایران، تولید سلاح هسته ای بوده است. اما ایران بارها اعلام کرده که اقداماتش صرفاً واکنشی به نقض تعهدات طرف مقابل بوده و اگر طرف های مقابل به تعهدات برجامی شان بازگردند، ایران نیز اقدامات جبرانی خود را معکوس خواهد کرد. در این میان عراقچی پیشنهاد تشکیل کنسرسیوم را به شرط استقرار در ایران مورد اشاره قرار داده و دکتر ظریف نیز از تشکیل یک نهاد منطقه ای شامل کشورهای همسایه، کشورهای غربی و سازمان ملل سخن گفته است که نشان از وجود راه حل های متعدد دارد.

در حال حاضر، ایران اعلام کرده که آمادگی دارد، نگرانی های غرب درباره احتمال ادعایی غرب مبنی بر تولید سلاح هسته ای را رفع کند اما در عین حال تأکید می کند که نمی تواند، فرآیند غنی سازی را واگذار کرده و به دیگران وابسته شود چراکه تجربه بدعهدی های گذشته هنوز در حافظه تاریخی ایران باقی است. هم اکنون ایران اجازه ورود بازرس های آژانس را نیز نداده است و تأکید دارد که این بازرسی ها نباید بهانه ای برای ارائه اطلاعات به اسراییل جهت اقدامات خرابکارانه باشد.

مجلس ایران نیز مصوب کرده که تمام همکاری ها باید تحت نظارت شورای عالی امنیت ملی انجام شود. با تغییراتی که در برخی ساختارهای کشور رخ می دهد، انتظار می رود روندهای سیاست گذاری با دقت بیشتری پیش برود و تلاش شود که هم حقوق قانونی ایران حفظ شود و هم نگرانی های طرف های غربی که عمدتاً توسط اسراییل القا شده اند، پاسخ داده شوند. اگر بخواهیم چشم انداز کوتاه مدت مذاکرات را ارزیابی کنیم باید گفت که در این فضای پیچیده، دولت ایران تلاش می کند هم مقاومت نشان دهد و هم از ابزارهای خود در مذاکرات استفاده کند تا امتیازات را حفظ نماید.

با وجود مواضع تند و فشارهای آشکار، می توان گفت فعلاً دو طرف در حال ارزیابی شرایط برای ورود یاعدم ورود به یک روند جدید مذاکراتی هستند. آنچه روشن خواهد بود این است که نه ایران به طور کامل در را بسته و نه طرف های مقابل تصمیم قطعی برای مصالحه گرفته اند. اما نشانه هایی از تمایل دو طرف برای جلوگیری از تشدید تنش دیده می شود و این می تواند، پنجره ای هرچند محدود برای مذاکره باقی بگذارد.

نکته نهایی اینکه در وضعیت فعلی به نظر می رسد که شرایط تا حدودی تعدیل شده و ایران هم در حال استفاده از این فضای پیش آمده، است. این در حالی است که دیپلماسی عمومی و رسانه ها به صورت فعال، اقدامات خود را پیش می برند و در این راستا تغییرات احتمالی پیش رو این معنا را مخابره می کند که تمهیدات جدیدی در حال شکل گیری است؛ به این معنا که دست ها روی ماشه است اما در این راستا مذاکره و اقدامات دیپلماتیک را هم در دستور کار قرار داده اند.