احمد زیدآبادی روزنامه نگار و تحلیلگر در هم میهن نوشت: اغلب ما ایرانیان به انقلاب مشروطیت که به واقع یک حرکت کاملاً اصلاحی بود، تفاخر می کنیم. از جهاتی جای تفاخر هم دارد اما نباید فراموش کرد که انقلاب مشروطیت یک حرکت ناکام و شکست خورده بود و راه به جایی نبرد! براساس چه شواهدی راه به جایی نبرد؟ نیازی به شاهدتراشی افراطی نیست! همین که جامعه امروزِ ما همچنان درگیر همان مشکلات عینی و ذهنی زمان مشروطیت است، خود شاهدی استوار از شکست و ناکامی مشروطیت به شمار می رود.

اما چرا مشروطه شکست خورد؟ دلایل و علت هایش به اندازه ریگ های بیابان است. آن علل و دلایل همچنان گریبان ما را گرفته اند و رهایمان نمی کنند. درست به همین دلیل، انقلاب مشروطیت، تاریخ دور ما نیست، حال و آینده ماست. هدف خودآگاهانه انقلاب مشروطیت، مهار استبداد و خروج از انحطاط تقریباً همه جانبه بود. این هدف، نیاز به دانش بسیار ژرفی از پیشینه و موقعیتِ ایرانِ آن روز، ساختار آگاهی جامعه و سرشت مدرنیسم غربی داشت تا بتوان با سنتزِ تئوریکِ این اقنوم های سه گانه ازیک طرف، یک دستگاه مفاهیم تازه خلق کرد و ازطرف دیگر، سامان سیاسی و اجتماعی کارآمدی ارائه داد و از راه بحث های همدلانه و اقناعی، پیرامون آن اجماعی نسبی پدید آورد.

بدبختانه پدران فکری ما در عهد مشروطیت، از پس این کار شگرف برنیامدند و به لحاظ شرایط تاریخی شان، شاید اصلاً نمی توانستند برآیند! آنان هرکدام یک بخش را دیدند و از دیدن بخش های دیگر عاجز ماندند. ادراک خود از همان یک بخش را هم چنان مطلق کردند که امکانی برای بحث همدلانه و گفت وگوی اقناع کننده با رقبا و مخالفان باقی نمی گذاشت. ازاین رو، بر سر پاره ای مفاهیم تعریف نشده و نامنقح در قالب شعارهای دهان پُرکن و پا در هوا، به جان هم افتادند و چون از اصل رواداری و تسامح نیز بهره لازم را نبرده بودند، مرحله به مرحله کلام و عمل خویش علیه یکدیگر را زهرآگین تر کردند و خون هم را به زمین ریختند.

نتیجه، تشکیل دولتی بدون اقتدار، کارآمدی و قدرت نظم بخشی تحت عنوان مشروطیت بود. بازی قدرت های بزرگ آن روز جهان به خصوص روس و انگلیس هم مزید بر علت شد و با جنگ جهانی اول، ایران به طرز بی نهایت خطرناکی در معرضِ نیستی و نابودی قرار گرفت. به واقع فقط قضا و قدر الهی بود که باعث نجات و بقای ایران شد. در میانه جنگ، تزاریسم روسی بر اثر انقلاب اکتبر سقوط کرد و بولشویسم روسی جای آن را گرفت. بدین ترتیب، همگرایی موقت روس و انگلیس علیه ایران به پایان رسید و تضاد منافع بنیادی آن ها روزنی برای نفس کشیدن ایران باقی گذاشت.

بااین همه، بی اقتداری و ناکارآمدی دولت مشروطه گویی به دردی بی درمان تبدیل شده بود. دولت ها به طور متوسط عمری شش ماهه داشتند. مردم در انواع مشکلات غرق بودند. از نظم، انضباط و امنیت خبری نبود. سران محلی از هر سو، سر به شورش گذاشته بودند. اوضاع چنان وخیم و خطرناک بود که حتی بریتانیا هم نگرانِ بهره برداری بلشویک ها و به خطر افتادن مستعمره اش در شبه قاره شد. ازاین رو، بریتانیا به تکاپو افتاد تا دولتی اقتدارگرا و قادر به حفظ نظم و امنیت در ایران شکل گیرد و سرکشان محلی را به جای خود بنشاند.

کودتای سیّم حوت سال 1299 و برآمدن رضاشاه، نتیجه این نگرانی و تکاپو بود. این بخش از تاریخ پس از مشروطیت بسیار مهمتر از اصلِ ماجرای انقلاب مشروطیت و بسیار درس آموزتر از آن است. برخی شباهت های آن دوره تاریخی با دوران کنونی، روشن تر از آن است که قابل پرده پوشی باشد. اگر تلاش یک ملت برای تأسیس دولتی مشروطه، مقید، کارآمد و قدرتمند به شکل گیری ساختاری ضعیف، ناتوان، ناکارآمد و بازیچه دست انواع باندهای فاسد و خودسر منجر شود، آن گاه لحظه تاریخی عمیقاً تراژیکی فرا می رسد.

در آن شرایط، توده عادی مردم، عطای مشروط و مقید بودن قدرت دولت را به لقایش می بخشند و به استقبال فرد یا گروه یکه تازی می روند که وعده حل بحران ها را از راه زور و سرکوب دهد! جمهوری وایمار درست به همین دلیل به ظهور نازیسم انجامید. دولت مشروطه نیز درست به همین دلیل مغلوب رضاشاه شد و مسیر او را تا رسیدن به تاج وتخت پادشاهی و به بازی گرفتن میراث مشروطه به خصوص مجلس شورای ملی، هموار کرد.

بنابراین مطرح شدن دوباره نام رضاشاه در پاره ای محافل سیاسی امروز ایران، امری انتزاعی یا صرفاً نوستالژیک نیست. زمینه های اجتماعی و اقتصادی آن ظاهر شده است. فقط توانمندی و کارآمدی دولت در رفع عینی بحران های کشور می تواند این زمینه را زائل کند، وگرنه فلک در آستین خود چیزهای حیرت آور نهفته دارد!