ارتباط متقابل امنیت با حضور و مشارکت مردم از جمله دوگانه هایی است که هرگز نمی توان یکی را بدون دیگری تصور کرد. هیچ ساختار سیاسی بدون مردمش نمی تواند تداوم خود را متصور شود، همان گونه که ملت بدون یک حاکمیت ملی، قادر به تحقق اهداف و مطالبات خود نیستند. ارتباط لازم و ملزومی که البته گاهی اوقات به سردی گراییده و از هم دور می شود.

به گزارش اعتماد، جنگ 12 روزه در کنار همه آسیب ها و دستاوردهایی که داشت، چشمان نظام حکمرانی را بیش از پیش بر روی این واقعیت باز کرد که بدون مردم و حمایت مردم، قادر به تداوم بقای خود نیست. بر این اساس است که زمزمه هایی از سوی بخش های عاقل تر نظام حکمرانی شنیده شد که تغییر و تحول یک ضرورت است. ابتدا قالیباف به صورت ضمنی بر این ضرورت صحه گذاشت و پس از آن نوبت به چهره هایی چون علی لاریجانی، ضرغامی و علی اکبر ولایتی رسید که ایده نظام حکمرانی درباره این ضرورت را اعلان عمومی کنند. ماحصل این ضرورت اصلاحی اما کمرنگ شدن نقش تندروها در نظام تصمیم سازی های کشور است.

موضوعی که علی شکوری راد معتقد است نظام حتی قبل از انتخابات 1403 نیز به آن رسیده بود اما قصد داشت این تحولات را به صورت تدریجی و آرام صورت دهد. جنگ 12 روزه اما این ضرورت را سرعت بیشتری داد. چرا که نظام می دانست جای هیچ ریسکی نیست و باید سریع تر مردم را به عنوان ضامن بقای امنیت به میدان آورد. مردم هم زمانی به میدان می آیند که احساس کنند، نظام حکمرانی سبک زندگی آن ها را به رسمیت شناخته و بر مطالبات آن ها صحه می گذارد. علی شکوری راد تلاش کرده تصویری از این رویه های اصلاحی ارایه کند.

او گفت وگو را زیربنای هر نوع اصلاحی می داند، گزاره ای که آشتی ملی از بطن آن بیرون آمده و زمینه برای سایر تغییرات فراهم می شود. اوشان هیچ بخشی از نظام را بالاتر از مردم ندانسته و معتقد است که شان مردم بر همه شؤون و بخش های کشور ارجحیت دارد. بنابراین منزلت هیچ نهادی در ایران بالاتر از مطالبات مردم نیست.

ضرورت اصلاح و تغییر این روزها به کرات از سوی فعالان سیاسی نزدیک به راس هرم شنیده می شود. ایده تغییر و اصلاح چگونه پس از جنگ 12روزه ایجاد شده است؟

به نظرم انتظار از حاکمیت برای اینکه تغییرات و تحولاتی در راستای مطالبات مردم ایجاد کند، همواره وجود داشته و تنها مختص دوران پساجنگ 12 روزه نیست. اما در دوران جنگ اخیر حاکمیت به این واقعیت پی برد که همبستگی ملی تا چه اندازه می تواند ضامن امنیت پایدار کشور باشد.

یعنی تا به امروز حاکمیت تصور می کرد با نیروی نظامی می تواند امنیت کشور را در عالی ترین سطح حفظ کند اما امروز متوجه شده که این اتحاد، همبستگی، مشارکت و وطن دوستی مردم است که ضامن حفظ کشور و امنیت آن است. البته حاکمیت در جنبش زن، زندگی و آزادی هم می توانسته به این درک برسد اما توجهی به آن نکرد و به روی خود نیاورد که این خواسته عمومی برای تغییر تا چه اندازه جدی است. جنگ 12 روزه اما نشان داد که بیش از توان موشکی ایران، این مشارکت مردم و انسجام ملی است که می تواند امنیت پایدار به بار بیاورد.

به همین دلیل ظاهرا حاکمیت بیش از گذشته قدر مردم را فهمیده و امیدوارم بخواهد در جهت تحقق مطالبات مردم قدم بردارد. البته در گذشته هم این درک از نقش مردم تجربه شده بود؛ پس از دوم خرداد 76 و در شرایطی که ایران در وضعیت پر تنش و ملتهب بین المللی قرار داشت، این مشارکت و حضور گسترده مردم پای صندوق های رای بود که صحنه را به نفع ایران تغییر داد.

تهدیدهای بین المللی پس از دوم خرداد 76 تبدیل به احترام جهانی شد و ایران به خصوص پس از طرح گفت وگوی تمدن ها در سازمان ملل به عنوان یک کشور قابل احترام مطرح شد. در جنگ اخیر هم حاکمیت بیش از گذشته متوجه این مولفه اقتدار ملی شده و به آن توجه می کند. امیدوارم این توجه ناقص و موقتی نباشد.

در این شرایط برخی چهره های نزدیک به رهبر انقلاب از ضرورت تغییر و تحول در نظام حکمرانی و توجه به مطالبات مردم صحبت می کنند. این اظهارات را باید ناشی از درک آگاهانه حاکمیت بدانیم یا موضوعی ناگزیر که چاره ای جز تن دادن به آن وجود ندارد؟

اظهارات آقایان قالیباف، لاریجانی و ولایتی درباره ضرورت تغییر و تحول در نظام حکمرانی دور از انتظار نیست. اما اینکه با چه نیتی این اظهارات مطرح می شود مشخص نیست. اینکه آیا این صحبت ها تاکتیکی است و برای گذر از شرایط ملتهب فعلی گفته می شود یا اینکه رویکردی راهبردی، اصولی و دایمی است هنوز کاملا مشخص نیست. به نظر می رسد اصل این تغییر رویکرد برای حاکمیت ناگزیر است.

به هر حال مقدمه هر تحول مثبتی، گفت وگوست. فرآیند گفت وگو با بخش های مختلف جامعه اعم از بخش های تشکل یافته یا غیر متشکل باید آغاز و پیگیری شود و روند این گفت وگوها تا تحقق مطالبه و خواست مردم باید ادامه یابد. نباید فراموش کرد که تشکل ها نیروهای واسط اجتماعی هستند که بین بدنه جامعه و راس هرم قدرت قرار گرفته و مناسبات ارتباطی این دو را شکل می دهند.

یعنی از یک طرف مطالبات مردم را به راس هرم حاکمیت منتقل می کنند و از سوی دیگر تصویری از خواسته های حاکمیت برای حفظ شالوده جامعه را به متن جامعه می رسانند. اگر بخواهیم، قدم اولی برای این تغییرات و تحولات در نظر بگیریم، گفت وگو می تواند این گام نخست باشد. هیچ فرد و گروهی نباید شأن خود را به اندازه ای بالا بداند که از گفت وگو با طرف های دیگر سر بازبزند. همه باید مهیا و آماده گفت وگو برای رسیدن به یک درک مشترک باشند.

اغلب در تحلیل ها به مساله حاکمیت، و نحوه کنشگری نظام سیاسی توجه می شود. کنشگری مردم ایران از سال 88 به بعد اما بسیار قابل توجه است. بررسی کنشگری مردم از سال 88 و سپس تحولات دهه 90 و اعتراضات 1401 و نهایتا جنگ 12 روزه نشان می دهد که برخلاف تصورات برخی گروه های خاص، مردم با درک بالای خود از خشونت و تنش پرهیز کرده و آگاهانه به نوع خاصی از اصلاحات از درون پافشاری دارند. درجنگ 12 روزه هم مردم به درستی متوجه شدند اگر قرار است تحولی در جامعه شکل بگیرد باید از درون باشد. این کنشگری آگاهانه مردمی از کجا می آید؟

این آگاهی ها، همبستگی ملی، تقید به منافع ملی و پرهیز از خشونت همگی دستاوردهای دوران اصلاحات هستند. یعنی آگاهی هایی که مردم در دوران اصلاحات به دست آوردند، آن ها را از رفتارهای پرخطر اجتماعی و سیاسی و رفتن به سوی فروپاشی بازداشته است. هویتی که جامعه از خود نشان می دهد، یک هویت آگاهانه است. این هویت به برکت اصلاحات ایجاد شده است. افراد و جریاناتی که ادعا می کنند دوره اصلاحات دستاوردی نداشته است، خوب است به این نوع کنشگری های عمومی و مردمی مسالمت آمیز توجه کنند.

این تحلیل مطرح است که بخشی از رفتارهای حاکمیت در دوری از تندروها، ناشی از رفتار معقولی است که رییس جمهور پزشکیان در اعتمادسازی با حاکمیت در پیش گرفته است. در واقع توافق سازی واجرای ایده وفاق توسط دولت چهاردهم باعث شد تا نظام حکمرانی بتواند روی اصلاحات به عنوان یکی از دو بال اصلی کنشگری سیاسی حساب کرده و به تدریج از تندروها فاصله بگیرد. زمزمه هایی که درباره خروج سعید جلیلی از شعام و جایگزینی او با علی لاریجانی شنیده می شود ناشی از این رویه جدید حاکمیت به نظر می رسد. تا چه اندازه این تفسیر را قبول دارید؟

من فکر می کنم اساسا برآمدن دکتر پزشکیان از سلب اعتماد رهبری به تندروها نشات می گیرد. یعنی ابتدا اعتماد رهبری به تندروها خدشه دار شد و سپس موضوع حضور یک دولت اصلاح طلب و میانه که بتواند گروه های متکثر اجتماعی را در راستای منافع ملی سامان دهد مطرح شد. دکتر پزشکیان تاکنون این کار را به خوبی انجام داده است. ایشان حاصل یک مصالحه نانوشته است که در انتخابات ریاست جمهوری سال گذشته به منصه ظهور رسید. این مصالحه از یک سو، منجر به افزایش مشارکت در انتخابات شد و از سوی دیگر رویکردهای اصلاح طلبانه ای که دولت پس از انتخابات در پیش گرفته را بروز داد.

همه این تغییرات اما به صورت بنیادین از رفتار تندروها منبعث شده است. آن ها پس از خالص سازی قدرت و تشکیل ساختار یکدست قدرت به اندازه ای دچار طغیان شدند که حتی در خصوص رهبری که خود را پیرو دو آتشه او معرفی می کردند هم رفتارهای غیر متعارفی از آن ها سر زد. لذا نظام حکمرانی هم بیشتر به ضرورت تغییر ریل و توجه به مطالبات مردم پی برد.

اگر قرار باشد مصداقی از ضرورت های اصلاحی را در این دوران تازه نام ببریم به چه مصادیقی می توان اشاره کرد؟

وقتی درباره ضرورت گفت وگو صحبت کردم، از دل آن بخشی از مطالبات مردم را می توان استخراج کرد. مسائل و ضرورت های زیادی وجود دارند که باید توسط نظام حکمرانی به آن ها توجه شود. از دل یک گفت وگو نخستین گزاره ای که بیرون می آید، حذف دوقطبی سازی خودی و غیر خودی، آشتی ملی و تحقق شعار ایران برای همه ایرانیان است.

حاکمیت باید حقوق شهروندان را تأمین کرده و تبعیض و فساد را از میان ببرد. منزلت همه مردم در همه حال باید حفظ شود و هر ایرانی باید از حقوق قانونی کامل یک شهروند بهره مند باشد. سبک زندگی نسل های جوان باید به رسمیت شناخته شود و زمینه رشد آن ها فراهم شود. بنابراین نخستین ضرورت اصلاحی گفت وگو و کنار گذاشتن بحث خودی و غیر خودی است. این موارد در تأمین انسجام اجتماعی و اتحاد ملی بسیار اثر گذار خواهد بود.

پرسش پایانی؛ ابهام بزرگی است که این روزها هر ایرانی با آن دست به گریبان است و آن اینکه آیا دوباره جنگ می شود یا نه؟ . مردم می خواهند بدانند آیا وقوع پرده بعدی جنگ محتمل است یا نه؟

وقوع جنگ یک محتمل بسیار مهم است. اگر یک درصد هم احتمال وقوع جنگ باشد این یک درصد اهمیت بسیاری دارد. نمی توان گفت چون این احتمال یک درصد است، پس بی اهمیت است. به قول معروف احتمال کم است اما محتمل مهم است! البته با توجه به خوی تجاوزگری اسراییل نمی توان گفت که احتمال حمله آن به ایران اندک است. اما به نظرم با گذشت زمان هر اندازه بیشتر از جنگ 12 روزه فاصله می گیریم احتمال وقوع مجدد جنگ کاهش بیشتری می یابد.

اگر دیپلماسی ایرانی بتواند از وقوع جنگ ظرف یک الی 2ماه آینده جلوگیری کند، می تواند سایه جنگ را تا حد زیادی از سر کشور دور کند. موضوع افزایش مشارکت مردم و گسترش دامنه همبستگی ملی هم در ایجاد امنیت پایدار برای کشور نقش اساسی دارد. نظام حکمرانی باید بداند، آینده آن و بقایش به میزان رضایت مردم بستگی دارد؛ مردم هم زمانی راضی خواهند بود که مطالبات آن ها برآورده شود و معیشت مطلوبی داشته باشند.