در سال های اخیر، تأمین کاغذ، به ویژه برای چاپ کتاب های درسی، به یکی از چالش های اساسی صنعت نشر و آموزش کشور تبدیل شده است. در حالی که انتظار می رفت با افزایش ظرفیت تولید داخلی و اجرای برنامه های حمایتی، این مشکل برطرف شود، اما شواهد حاکی از استمرار مشکلات و نوسان در روند تولید است.

به گزارش تجارت نیوز، از یک سو، تولید داخلی با موانعی همچون نبود صرفه اقتصادی، فشار بر منابع زیست محیطی و محدودیت های زیرساختی روبه رو شده و از سوی دیگر، واردات نیز با چالش هایی نظیر کمبود ارز، موانع ثبت سفارش و نبود هماهنگی در فرآیند تأمین مواجه است. در چنین شرایطی، تضمین دسترسی به کاغذ برای مصارف آموزشی به مساله ای پیچیده و نیازمند تصمیم گیری های راهبردی بدل شده است.

تأمین کاغذ مورد نیاز کتاب درسی، یکی از مشکلات مهم صنعت کاغذ محسوب می شود و هرچند در دولت سیزدهم تلاش هایی برای تامین کاغذ مورد نیاز کتاب های درسی انجام شد، اما این تلاش ها به نتیجه نرسید.

محمدرضا عارف، معاون اول رییس جمهوری، در بازدید از سی و ششمین دوره نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، در پاسخ به پرسشی درباره وعده حمایت از واردات کاغذ برای تأمین کتاب های درسی و غیردرسی، اظهار کرد: این موضوع یک وعده نیست، بلکه الزام است؛ چراکه کتاب های درسی باید از نخستین روز سال تحصیلی در اختیار دانش آموزان قرار گیرند. بنابراین باید از مدت ها پیش برنامه ریزی شود تا به طور مثال ، در اواخر مرداد یا اوایل شهریور، کاغذ مورد نیاز آماده باشد.

او افزود: وزارت آموزش و پرورش و دولت در تلاش هستند تا از هر منبع ممکن، ابتدا با تکیه بر تولید داخلی و در صورت نیاز از طریق واردات، کاغذ لازم برای چاپ کتاب های درسی را تأمین کنند.

این در حالی است که سجاد رحیمی، رییس هیأت مدیره شرکت چاپ و بسته بندی افست، به ایرنا گفته، با وجود اطلاع رسانی درباره واردات کاغذ کتاب های درسی حدود شش تا هفت ماه پیش، هنوز هیچ کاغذی به دست ما نرسیده و همچنان از کاغذ ایرانی و ذخایر محدود کاغذ خارجی که مربوط به چهار تا پنج سال گذشته است، استفاده می شود.

آنطور که امیرسامان اسفندیاری، دبیر سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوا، درباره میزان تولید کاغذ در کشور، به صداوسیما گفته، بررسی آمارهای موجود نشان می دهد که تولید کاغذ چاپ و تحریر در کشور طی سال های اخیر با نوسان زیادی همراه بوده است؛ طوری که در سال 1399 تولید تقریباً به صفر رسید.

او افزود: در سال 1400 میزان تولید به 5 هزار تن افزایش یافت، در سال 1401 به 30 هزار تن و در سال 1402 با ثبت رکوردی بی سابقه، بین 55 تا 60 هزار تن تولید شد. با این حال، در سال 1403 بار دیگر تولید کاهش یافت و این رقم به 33 هزار تن برگشت.

اسفندیاری درباره میزان کاغذ مورد نیاز کشور گفت: نیاز اساسی کشور به کاغذ چاپ و تحریر 180 هزار تا 200 هزار تن است و تولیدکنندگان می توانند 120 هزار تن یعنی 70 درصد از نیاز کشور را تامین کنند و 30 درصد هم از واردات تامین شود.

اما با توجه به تأمین نشدن کاغذ مورد نیاز کتاب های درسی، وضعیت تولید در سال گذشته و مشکلات کارخانه های تولیدکننده کاغذ آیا امکان تولید 120 هزار تن کاغذ در ایران وجود دارد؟

بابک عابدین، رییس اتحادیه صادرکنندگان صنعت چاپ ایران، درباره وضعیت تولید کاغذ در ایران گفت: در حال حاضر، ایران وضعیت مساعدی در بخش تولید کاغذ ندارد. در بحث تأمین کاغذ مورد نیاز برای کتاب های درسی هم مشکلاتی وجود دارد. قرار بود در زمینه تولید کاغذ کتاب های درسی، نیاز کشور به طور کامل تأمین شود و حتی کاغذها از کیفیت مناسبی برخوردار باشند، اما این اتفاق رخ نداد.

عابدین درباره دلایل ایجاد چالش در بحث تأمین کاغذ مورد نیاز کشور توضیح داد: تولید کاغذ در کشور ما مزیت نسبی ندارد. علاوه بر این، برای محیط زیست هم آسیب زا است؛ چرا که منجر به ایجاد پسماند، تخریب جنگل ها، مصرف بالای انرژی و نیاز زیاد به آب می شود. بنابراین، تولید کاغذ نه تنها از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست، بلکه تبعات زیست محیطی قابل توجهی به همراه دارد.

وی اضافه کرد: تولید کاغذ بازیافتی، کاغذهای کرافت، مقواهای پشت طوسی و … توجیه اقتصادی دارند، اما در تولید این محصولات هم میزان مصرف آب قابل توجه است.

رییس اتحادیه صادرکنندگان صنعت چاپ درباره راه های جایگزین برای تأمین کاغذ به جای تولید آن تصریح کرد: به جای تمرکز بر تولید کاغذ، می توان با توسعه صادرات محصولات پلیمری و سرمایه گذاری در این بخش، منابع ارزی لازم برای واردات کاغذ را تأمین کرد.

او گفت: در بعضی موارد، مواد اولیه کاغذهایی مانند کاغذهای پشت چسب دار از خارج وارد شده و فرآیند مونتاژ و تبدیل آنها به محصول نهایی در داخل کشور انجام می گیرد. این شیوه علاوه بر کاهش آثار منفی زیست محیطی، باعث ایجاد ارزش افزوده و تولید محصول جدیدی می شود که در اکوسیستم اقتصادی کشور مورد استفاده قرار می گیرد.

این فعال صنفی درباره صادرات کاغذهایی نظیر کاغذهای پشت چسب دار عنوان کرد: این نوع کاغذها که دارای ارزش افزوده هستند، به کشورهای حوزه قفقاز صادر می شوند.

عابدین درباره مشکلات کارخانه های تولید کاغذ توضیح داد: شاید بعضی از واحدهای تولیدی عملکرد خوبی داشته باشند، اما این کارخانه ها با مشکلات متعددی مواجه اند که از جمله این مشکلات می توان به موضوع تخصیص ارز، تأمین مواد اولیه و واردات ماشین آلات اشاره کرد. به عنوان نمونه، در سال 1403، حتی یک ثبت سفارش برای واردات ماشین آلات صنعت چاپ انجام نشد. علاوه بر این، پیش از مرحله ثبت سفارش، سهمیه بندی های ارزی مانع از پیشبرد کارها شده است.

او افزود: از یک سو امکان ثبت سفارش وجود ندارد و از سوی دیگر، فروشندگان خارجی حاضر نیستند ماشین آلات خریداری شده را برای مدت طولانی نگهداری کنند. به همین دلیل، آنها را مستقیماً به گمرکات ایران ارسال می کنند. در چنین شرایطی، حتی در صورت انجام ثبت سفارش با تأخیر، ورود کالا می تواند مشمول تعریف قاچاق قرار گیرد.

عابدین تأکید کرد: مجموعه این مشکلات در زمینه ثبت سفارش، محدودیت های ارزی و تخصیص ارز باعث آسیب به تولید داخلی، تضعیف اقتصاد ملی و هدررفت منابع عمومی کشور به سود طرف های خارجی می شود.

بر اساس این گزارش، با توجه به بررسی وضعیت تولید و واردات کاغذ در کشور، به ویژه برای تأمین کاغذ کتاب های درسی، به وضوح می توان گفت که نبود یک راهبرد مشخص و پایدار در سیاست گذاری باعث بی ثباتی در بازار کاغذ شده است. در حالی که نیاز به کاغذ برای چاپ کتاب های درسی امری قابل پیش بینی و تکرارشونده است، نهادهای مسئول هنوز نتوانسته اند سازوکار کارآمدی برای تأمین به موقع و باکیفیت این کالای استراتژیک طراحی و اجرا کنند.

همچنین، با توجه مشکلات کارخانه های تولیدکننده کاغذ و صرفه اقتصادی نداشتن تولید کاغذ در کشور، امکان تولید 120 هزار تن کاغذ در کشور وجود ندارد.

از طرفی، تمرکز بیش از حد بر خودکفایی در تولید کاغذ تحریر بدون در نظر گرفتن محدودیت های محیط زیستی، اقتصادی و فناورانه کشور، نه تنها باعث هدررفت منابع شده، بلکه موجب کاهش کیفیت و افزایش هزینه ها شده است.

شاید حمایت از تولید داخلی ضرورت داشته باشد، اما این حمایت نباید به قیمت محروم سازی بخش آموزش از منابع پایه ای تمام شود. لازم است این موضوع با یک نگاه واقع بینانه مورد بررسی قرار بگیرد؛ نگاهی که به ترکیبی هوشمندانه از تولید داخلی، واردات هدفمند و توسعه فناوری های جایگزین توجه داشته باشد. بدون چنین اصلاحاتی، بحران تأمین کاغذ ادامه پیدا می کند و بر آموزش، نشر و توسعه فرهنگی کشور تأثیر می گذارد.