دکتر ابوالفضل دلاوری، دانشیار علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی، در گفت وگویی با موضوع بحران آب گفت : پدیده ها و رویدادها، اعم از طبیعی و اجتماعی، چه یک زلزله و چه یک جنگ محصول یک دوره و فرایند طولانی از کنش ها و واکنش های پیچیده است که بدون بررسی آنها نمی توان به درک و ارزیابی درستی از آنها رسید و با آنها مواجهه مناسبی داشت.

به گزارش هم میهن، مشروح این گفت وگو را در ادامه بخوانید:

به نظر شما چرا و چگونه وضعیت به اینجا رسید؟ منظورم جنگ تمام عیار اسراییل و آمریکا با ایران و البته وضعیت کلی تر خاورمیانه امروز است.

قبل از ورود به بحث جا دارد که ضمن محکومیت تجاوز نظامی اسراییل و آمریکا به کشورمان همدردی خود را با خانواده های جانباختگان و تأسف خود را از تلفات و خساراتی که به نیروها و تاسیسات کشور وارد شده ابراز کنم.

به نظر بنده برای فهم وضعیت مورد اشاره شما لازم است در سه سطح تحلیل کوتاه مدت، میان مدت و درازمدت حرکت کنیم و ارتباط و تأثیر و تأثر مجموعه پرشماری از رویدادها و علل و عوامل تاریخی - جغرافیایی، اقتصادی - اجتماعی، امنیتی-استراتژیک و سیاسی دیپلماتیک را مورد توجه قرار دهیم که البته همه این ها نه از عهده بنده به تنهایی برمی آید و نه در یک مصاحبه دوساعته می گنجد. با وجود این بنده سعی می کنم به اختصار مطالبی را مطرح کنم.

بنده با الهام از مکتب تاریخ نگاری آنال و به ویژه آثار فرنان برادل، که از مفهوم جامعه مدیترانه ای برای فهم و توضیح و تبیین وضعیت امروزی جوامع اروپایی استفاده کرده، می خواهم از مفهوم جامعه خاورمیانه ای استفاده کنم و وضعیت امروز را در گستره وسیع و دامنه درازمدت جغرافیایی، تاریخی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی آن قرار دهم. قبل از آن، به این نکته اشاره کنم که در چند سال اخیر مطالعات و تحلیل های کلان و درازمدت از حیّز التفات و حتی از مقبولیت افتاده است. گویا آنچه مثلاً امروز اتفاق می افتد را باید به همان جلوه های امروزی اش محدود کرد و فقط در زنجیره ظاهری و بلافصلش ردیابی و ریشه یابی اش کرد.

به علاوه، معمولاً هم نقطه شروع یک بحران یا درگیری را به صورت دلبخواهانه و از جایی شروع می کنند که عامل مورد نظر یا طرف مقابل وارد ماجرا شده است! درحالی که پدیده ها و رویدادها، اعم از طبیعی و اجتماعی، چه یک زلزله و چه یک جنگ محصول یک دوره و فرایند طولانی از کنش ها و واکنش های پیچیده است که بدون بررسی آنها نمی توان به درک و ارزیابی درستی از آنها رسید و با آنها مواجهه مناسبی داشت. فهم و ارزیابی جنگ اخیر نیز بدون توجه به زمینه ها و علل و عوامل متعدد درازمدت و میان مدت و کوتاه مدت آن ممکن است ما را در دام ساده سازی ها و مصادره به مطلوب های خطرناکی بیندازد که پیامدهای بعدی اش چه بسا از وضعیت فعلی خطرناک تر و پرهزینه تر شود.

برای شروع بحث از این منظر، ابتدا به متن یک لوح مصری متعلق به مِرنِپتاح (فرعون مصر و پسر رامسس دوم) که در حدود سال 1200 پیش از میلاد مسیح یعنی پیش از ظهور دولت هخامنشی بر مصر حاکم بوده اشاره می کنم:

شاهان همه مغلوب و تسلیم شدند!

تحنو (منطقه ای در دلتای نیل که گویا در آن زمان به سلطه فرعون تن نمی داده) ویران شد!

سرزمین هیتی (که در جنوب ترکیه امروزی قرار داشت) آرام گرفت!

کنعان (منطقه ای سامی نشین شامل جنوب سوریه، غرب اردن و جنوب لبنان امروزی) به یغما رفت و آتش شرارت بر سرش بارید!

اسراییل در عزا و ماتم فرورفت و دیگر نسلی از آن باقی نمانده است!

فلسطین همچون یک بیوه زن به تسخیر مصر درآمد!

همه سرزمین ها یکپارچه شدند و آرامش بر آن ها حکمفرما شد!

همه آشوبگران نابود شدند و یا به بند شاه مِرنِپتاح کشیده شدند!

تصویری که این لوح از منطقه موسوم به خاورمیانه در 3200 سال پیش ارائه می دهد خیلی شبیه چیزی است که در طی 21 ماه اخیر (بعد از عملیات موسوم به طوفان الاقصی) در این منطقه رخ داده! نکته مهمتر اینکه وضعیتی شبیه آنچه در این لوح آمده، حدود 500 سال پیش از آن نیز توسط حمورابی فرمانروای بابل کهن، ایجاد شده بود و باز هم حدود 500 سال بعد از مرنپتاح توسط بخت النصر فرمانروای بابل جدید تکرار شد؛ که این آخری با اسارت و تبعید یهودیان همراه بود؛ و باز هم اندکی بعد و به گونه ای البته کمتر ویرانگر با جهانگشایی هخامنشیان و پس از آن دوباره با تهاجم یونانیان و باز هم بارها و بارها با جنگ های متعدد میان رومیان و ایرانیان و سپس با تهاجم اعراب مسلمان و ترکان عثمانی و صلیبیان به این منطقه؛ تا برسد به دو جنگ جهانی در نیمه اول قرن بیستم میلادی و به دنبال آن، جنگ های متعدد میان برخی کشورهای عربی و اسراییل، جنگ داخلی لبنان و جنگ 8 ساله عراق و ایران در نیمه دوم سده بیستم، تهاجم عراق به کویت و سپس تهاجم آمریکا به عراق و درگیری های متعدد میان اسراییل با نیروهای فلسطینی و لبنانی و جنگ های داخلی عراق و سوریه و سرانجام جنگ 12 روز اخیر.

در برخی متون تاریخی آمده که شهر بیت المقدس در طول تاریخ چندهزارساله مکتوبش دست کم 2 بار کاملاً ویران شده، 23 بار محاصره نظامی و به حمام خون تبدیل شده، 44 بار میان اقوام و حکومت های رقیب دست به دست شده و 54 بار مورد تهاجم قرار گرفته است. همچنین در مورد فقط یکی از چندین و چند گروه قومی و مذهبی ساکن این منطقه، گفته شده که قوم یهود در طول تاریخ مکتوبش فقط در سه دوره کوتاه که آخرین آن به 80 سال اخیر برمی گردد توانسته سرزمین و حکومتی از آن خود داشته باشد، آن هم نه چندان امن و باثبات؛ و در بقیه تاریخ چندهزارساله خود عمدتاً در مهاجرت اجباری و پراکندگی به سر برده و بنا به دلایل متعددی غالباً هم تحت سوءظن و ستیزش اقوام پیرامون خود بوده است.

چنین وضعیتی آن هم برای قومی که بنا بر باورها و اسطوره هایش به درست یا به غلط، خود را قوم خاص و برگزیده خدا می دانسته و به رغم همه این سرگذشت ها و پراکندگی ها باور به این برگزیدگی را در آموزه ها و ذهنیت بینانسلی خود کم و بیش حفظ کرده است. چنین سرگذشت دراماتیکی که با رنج ها و تروماهای متعددی همراه بود، بنا بر دانش روانشناسی تاریخی و به تعبیر دیگری از لحاظ روانکاوی جمعی، انرژی عجیب و هنگفتی را در درون قوم یهود انباشته کرده که البته هم سویه های سازنده و هم مخرب پیدا کرده است.

سویه های سازنده اش را می توان در ظهور استعدادهای کم نظیر بخش بزرگی از اعضای این قوم در حوزه های کسب وکار، علم، تکنولوژی و سازماندهی مشاهده کرد اما سویه های مخرب این انرژی تاریخی، در سده اخیر و به ویژه بعد از پیدایش فرصت برای مهاجرت یهودیان به جایی که آن را ارض موعود می نامند بروز و ظهور یافت: پایمال کردن حقوق و گاه موجودیت بسیاری از ساکنان چندهزار ساله این منطقه، به ویژه فلسطینیان. دولت برآمده از مهاجرت این قوم (دولت اسراییل)، در کنف حمایت قدرت های غربی که برخی اسلاف خودشان تا چند دهه پیش حامل ضدیهودی ترین گرایش ها و عامل فجیع ترین سرکوب ها علیه این قوم بودند، طی 80 سال اخیر به عامل بیشترین تجاوزهای سرزمینی علیه مناطق همجوار خود و فجیع ترین کشتارها به ویژه علیه فلسطینیان تبدیل شد.

چرا چنین نیروها و چنین سرگذشت و سرنوشت حیرت انگیزی در این منطقه رخ داده؟

بخشی از پاسخ را می توان در جغرافیا و تاریخ این منطقه جست وجو کرد: 1-اینکه این منطقه جغرافیای طبیعی بسیار متعارض و تنش زایی داشته که هم برخی از حاصلخیزترین و هم بسیاری از خشک ترین مناطق جهان را در خود جای داده است: از دلتای نیل و جلگه بین النهرین و دره های سرسبز زاگرس تا صحراهای مصر و اردن و عربستان و ایران 2- اینکه این منطقه گذرگاه و سکونتگاه اقوام و قبایل انسانی پرشماری در طول هزاران سال و جدال دائمی میان آنان بر سر منابع پراکنده اما حیاتی و غیرقابل چشم پوشی آن بوده است 3- اینکه این منطقه کانون شکل گیری و تسلط دو نهاد دین و دولت بوده که هر دو این پدیده ها به نسبت دیگر مناطق جهان، بسیار سخت کیش و سخت گیر بوده اند و غالباً به محمل و عامل جدال های بی پایان درونی و بیرونی در طول تاریخ طولانی این منطقه تبدیل شده اند.

در اینجا از تفصیل این پاسخ صرف نظر می کنم زیرا تا همین اندازه برای آنانی که از تاریخ و جغرافیای این منطقه تا حدی مطلعند به خوبی گویاست و برای آنانی که چنین اطلاعاتی ندارند نیازمند تفصیلی است که از حوصله این گفت و گو خارج است.

نقش عامل سوم یعنی دو نهاد دین و دولت را کمی بیشتر توضیح دهید...

بازهم به اختصار عرض می کنم: در منطقه خاورمیانه به علل و دلایلی که در بالا عرض کردم که مهمترین آنها منازعات حیاتی بر سر منابع کمیاب و پراکنده بوده، تاسیس دولت، آن هم از نوع متمرکز، نظامی، و جنگجو و سرکوبگر، امری اجتناب ناپذیر بوده است. دین نیز علاوه بر ابعاد و کارکردهای معنوی و غیرسیاسی آن که از جمله تسلی بخشی و تحمل پذیر کردن شرایط سخت زندگی برای مردم در چنین جغرافیایی بوده، ابزار مناسبی برای تسهیل حکمرانی هم بوده است. بیهوده نیست که ادیان ابراهیمی، که خاستگاه خاورمیانه ای دارند، همواره با دولت درآمیخته و حتی با آن یکی بوده اند.

آنجا هم که در یکی از این ادیان، یعنی مسیحیت شاهد تفکیک کارکردی میان دین و دولت هستیم این الگو در بیرون از این منطقه یعنی در جغرافیای روم و اروپا شکل گرفت که در آنجا اصولاً دولت بسیار متفاوت با دولت در خاورمیانه بود. درهم آمیختگی دین و دولت در خاورمیانه همواره با دست بالای دولت همراه بوده است. به طور کلی در این منطقه در دوره های مختلف و مناطق گوناگونش شاهد درآمیختگی شدید دین و دولت گاه در قالب خداگونگی حاکم (نمونه برخی فراعنه مصر) و یا حاکم گونگی خدا (حکومت های مبتنی بر احکام دینی چه در ادوار قدیم و چه دوره جدید) بوده ایم.

نتیجه اینکه وقتی این دو مقوله که یکی (دولت) منتهی الیه قدرت و دیگری (دین) منتهی الیه قدسیت است در هم می آمیزند، زندگی سیاسی، آن هم در بستر جغرافیای طبیعی و اقتصادی که قبلاً به آن اشاره کردم، به عرصه شدیدترین صف بندی های تخاصمی و خشونت بار میان حکومت های رقیب و متنازع تبدیل خواهد شد. جنگ و جدال های تاریخی حکومت های منطقه بر سر تصرف و تسلط بر اندک مناطق و سرزمین های برخوردار از منابع مادی و نمادی از هزاران سال پیش تاکنون در جریان بوده و جدال های امروزی را هم نمی توان بی ارتباط با آنها دانست. طرفه اینکه در چند دهه اخیر دربستر بحران ها و تنازعات بی پایان این منطقه، پدیده عجیب و غریب جدیدی نیز شکل گرفت که دامنه بحران و تنازع را از این منطقه به دیگر مناطق جهان تسری داد.

ظهور انواع بنیادگرایی های مذهبی، چه از نوع یهودی و چه اسلامی که این بار حتی از متحد تاریخی دین و دستگاه های دینی که همانا دولت های منطقه باشند جدا شده و مستقل از آنها در قالب به اصطلاح جنبش ها و شبکه های تروریستی در سرتاسر جهان پراکنده شدند و طرفه تر اینکه با استفاده از بسیاری از دستاوردهای تمدن جهانی جدید، درصدد نابودی این تمدن، به ویژه در جلوه ها و جوامع غربی برآمدند. این نیروها که بعضاً در برخی مناطق و مواقع به تشکیل نوعی حکومت هم نائل آمدند، به نوبه خود تاثیر زیادی در پیچیده تر شدن و خشن تر شدن تنازعات دینی و سیاسی در این منطقه داشته اند و هنوز هم دارند.

با توجه به این ریشه های عمیق تاریخی آیا راهی برای پایان بخشیدن به تخاصمات وسیع و عمیق این منطقه وجود دارد؟

البته که در سطح نظر، می توان راه حل هایی را مطرح کرد. بنده به نوبه خود عجالتاً راه غلبه بر تخاصمات دیرپا و تکرارشونده در این منطقه را تحقق همان مقوله جامعه خاورمیانه ای می دانم؛ جامعه ای که از تقویت پیوند میان نیروهای فکری و نخبگی و مدنی کشورهای مختلف این منطقه می تواند شکل بگیرد و بر نیروها و نهادهای عمدتاً ویرانگری که نام بردم مهمیز بزند.

البته این مهم حتی در سطح خود این جامعه مدنی خاورمیانه ای نیازمند گشودن پنجره شناختی جدید به روی این وضعیت است: پنجره ای که قربانگاه و قربانی و قربانگر و جابه جا شدن مکرر آن ها را همگی چون یک فیلم دراماتیک طولانی جلوی دیدگان قرار دهد و سپس با اتخاذ یک رویکرد تفهمی به بازاندیشی در تصویرسازی های یک سویه و تبلیغات رسانه ای رایجی بپردازد که در طرفین درگیری رسوب کرده و سرانجام با قدرت یابی در حوزه اجتماعی و اثربخشی در حوزه سیاسی به تلاش برای شکل گیری یک اجماع سیاسی و اجتماعی در سطح منطقه، برای توقف و سپس معکوس کردن روند جاری در منطقه همت گمارد و بتواند روند جدیدی را در منطقه ایجاد کند و این بار با بهره گیری از انرژی های سازنده موجود در میراث های غنی تمدن ها و فرهنگ های متنوع این منطقه و همچنین با انباشت و هم افزایی منابع نهادی و مادی هنگفتی که هنوز در این منطقه وجود دارد، سمت و سوی حرکت و چهره این منطقه را به سوی منطقه ای باثبات، امن، خالی از خشونت، توسعه یافته و الهام بخش تغییر دهد.

البته همه این ها گفتنش ساده است ولی گام نهادن در راهش به قول سعدی با سرزنش های بی شمار خارهای مغیلان [درختی خاردار است که در مناطق بیابانی می روید] همراه خواهد بود و به قول حافظ نیازمند جریده روی هایی دشوار در گذرگاه تنگ عافیت. اما آرزو نه فقط بر جوانان عیب نیست بلکه بر پیرانه سری چون بنده هم چندان نباید عیب قلمداد شود! فرمود که: تو مگو همه به جنگند و ز صلح من چه آید؟...

شاید بد نباشد از سطح تحلیل کلان و درازمدت موضوع عبور کنیم و وارد سطح تحلیل میانه و میان مدت آن بشویم...

بله! در این مورد سعی می کنم بستر ها و روندهایی را توضیح دهم که رابطه میان ایران و طرف های مقابل یعنی اسراییل و آمریکا را طی چند دهه اخیر به وضعیت امروز کشاندند.

به نظر بنده بازه میان مدت را می توان از برخی لحاظ از انقلاب 1357 ایران شروع کرد زیرا در جریان این انقلاب و به ویژه بعد از تاسیس جمهوری اسلامی بود که چرخش بزرگی در روابط میان ایران و دو کشور اخیراً مهاجم به ایران رخ داد. انقلاب 1357 ائتلافی بود از طیف وسیعی از نیروهای سیاسی و ایدئولوژیک که از اسلامگرایان سنتی تا چپگرایان مارکسیستی و از ناسیونالیست های سکولار تا نیروهای ملی - مذهبی نوگرا را دربر می گرفت که همگی آنها کم و بیش مواضعی مخالفت آمیز و غالباً تخاصمی با دو کشور آمریکا و اسراییل داشتند.

این مواضع هم ریشه در ایدئولوژی آنها داشت و هم از تجربیات و رویدادهای منطقه در قبل از انقلاب متأثر بود. مثلاً اسلامگرایان سنتی اصولاً اسراییل را طفل نامشروع و آمریکا را حامی رژیم شاه و سیاست های ضداسلامی می دانستند. چپگرایان نیز آمریکا را مظهر امپریالیسم و سلطه جهانی سرمایه داری و اسراییل را هم متحد آن و ابزار سلطه بر خلق های منطقه می شمردند. بقیه نیروها هم اگر نه با این شدت بلکه با درجات و به دلایل متفاوتی به این دو کشور نظر مساعدی نداشتند.

به طور کلی نقش آمریکا در سرنگونی دولت مصدق و حمایتش از رژیم پهلوی دوم و نقش اسراییل در تصرف اراضی فلسطین و آواره کردن مردمش طی دهه های پیش از انقلاب، در ایجاد چنین ذهنیت منفی نقش تعیین کننده ای داشت. البته چنین نگرش ها و مواضعی محدود به ایران نبود و سکه رایج در میان بسیاری از نیروها و جنبش های جهان آن روز بود. سیاست رسمی حکومت برآمده از انقلاب هم نمی توانست از این فضای گفتمانی و ایدئولوژیک دور باشد چنان که خطوط کلی این نگرش و مواضع در سیاست های اعلامی جمهوری اسلامی و حتی در مقدمه قانون اساسی و برخی اصول آن هم منعکس شده بود.

با وجود این آنچه طی دهه های بعد تا امروز در مورد رابطه با این دو کشور رخ داد فقط بازتاب گفتمان انقلابیون و متن قانون اساسی و سیاست های اعلامی نبود بلکه از متغیرها و عوامل متعدد دیگری هم متأثر شد. برای مثال در ماه های اولیه پس از انقلاب رابطه با اسراییل، که با احتیاط در دو دهه آخر حکومت پهلوی برقرار شده بود کاملاً قطع شد و ساختمان سفارت اسراییل نیز در اختیار سازمان آزادیبخش فلسطین قرار گرفت. یاسر عرفات اولین شخصیت سیاسی مهم خارج بود که در اواسط بهار برای افتتاح این سفارت در سال 1358به ایران سفر کرد.

رابطه با آمریکا چگونه بود و چگونه به اینجا منجر شد؟

در مورد آمریکا هم به رغم تنش ها و چالش هایی که در گفتار و کردار انقلابیون و بخشی از مسئولان حکومت جدید وجود داشت، روابط رسمی میان دو کشور تا زمان اشغال سفارت در پاییز 1358 برقرار بود و مذاکرات رسمی هم میان دولت موقت انقلابی با مقامات آمریکایی برای حل و فصل برخی اختلافات مربوط به قراردادهای پیش از انقلاب جریان داشت اما پس از اشغال سفارت، رابطه ایران با آمریکا رو به تیرگی نهاد. تشدید تنش و سپس اشغال سفارت آمریکا با اعلام سفر درمانی شاه به آمریکا در پاییز 1358 شروع شد.

سابقه تروماتیک دخالت آمریکا در سرنگونی مصدق این بدبینی را ایجاد کرده بود که گویا آمریکا درصدد است دوباره شاه را به قدرت برگرداند. البته این بدبینی با توجه به فضای سیاسی داخلی و حتی بین المللی چندان موجه نمی نمود. بنابراین، به نظر می رسید رقابت ها و منازعات میان نیروهای سیاسی و ایدئولوژیک رقیب چه در درون و چه در بیرون حکومت جدید نقش بیشتری در وقوع آن رویداد و طولانی شدن بحران ناشی از آن داشت. با حمایت رسمی رهبران جمهوری اسلامی از اشغال سفارت و سپس تطویل ماجرا و متقابلاً واکنش های آمریکایی ها، از جمله عملیات ناکام آنها برای نجات گروگان ها و.... تخاصم و درگیری میان این دو کشور بیشتر شد.

در سال های بعدی نیز برخی نیروها و شبکه های غیررسمی که متهم به ارتباط با نهادهای سیاسی و نظامی و امنیتی ایران بودند با مشارکت آشکار یا پنهان در عملیات علیه اهداف آمریکا در گوشه و کنار جهان در تشدید تخاصم بین دو کشور موثر بودند. نقش رقابت های جناحی داخلی هم در جلوگیری و یا شکست مذاکرات و تلاش های معطوف به حل اختلاف میان دو کشور در اواسط جنگ (مذاکره با مک فارلین) و یا در دولت های هاشمی رفسنجانی و خاتمی و روحانی هم در ادامه و تشدید تنش و تخاصم میان ایران و آمریکا کم نبود.

یعنی شما شکل گیری و تشدید تخاصمات میان ایران و آمریکا را یک برساخته ایدئولوژیک- سیاسی می دانید که یک سوی این فرایند برساختن مربوط به نیروها و رفتارهای طرف ایرانی است؟

بله! اگر نه تمام آن را بلکه تشدید آن را اینگونه می بینم. راستش را بخواهید بنده بر این باورم که ایران وآمریکا براساس بسیاری از معیارهای سیاست بین الملل واقعگرا، اصولاً تضاد منافع عینی و استراتژیک چندانی نداشته اند و معرفی آمریکا به عنوان دشمن اصلی، چنانچه در فضای هیجانی و ایدئولوژیک اوایل انقلاب، اندک توجیهی می داشته، بعد از آن و تا به امروز توجیه استراتژیک چندانی نداشته است.

حتی از این هم فراتر می روم و ادعا می کنم آمریکا تا قبل از آبان 1358 اقدام منفی متقنی علیه امنیت و منافع استراتژیک ایران نداشته است. حتی اینکه کودتای 28 مرداد نیز واقعاً چقدر به زیان امنیت ملی و منافع استراتژیک ایران بوده باشد محل مناقشه است. آمریکا حتی در جریان انقلاب و مرحله انتقال قدرت نیز با تلاش برای متقاعد کردن امرای ارتش به بیطرفی، نقش مثبتی در کاهش سطح خشونت ایفا کرد.

به نظر شما مهمترین عوامل تشدیدکننده تخاصم میان ایران و اسراییل چیست؟

در مورد اسراییل موضوع متفاوت است. در این مورد بارافزا شدن عوامل مذهبی و تاریخی بر عوامل ایدئولوژیک و سیاسی تا حدی بود که در سال های بعد از انقلاب درجات بالایی از تخاصم تا حد قطع رابطه و عدم شناسایی این کشور دور از انتظار و بی پایه نبود اما درپیش گرفتن سیاست جنگ غیرمستقیم با اسراییل از طریق حمایت همه جانبه به ویژه نظامی از نیروهای درگیر با اسراییل نظیر حزب الله لبنان و حماس و همچنین تبلیغ نابودی اسراییل اگر نه به عنوان سیاست رسمی بلکه به عنوان یک تمایل از سوی برخی مقامات و رسانه های جمهوری اسلامی در طول چند دهه متوالی طبعاً این تصویرسازی را به ویژه در میان جناح های تندرو اسراییل ایجاد می کرده که گویا هدف جمهوری اسلامی ایران نابودی اسراییل است.

در مقابل، اسراییل نیز از همان سال های اولیه پس از انقلاب، سیاست تضعیف جمهوری اسلامی را دنبال می کرد چنانکه حتی در دوران جنگ 8 ساله نیز سیاست مهار دوجانبه یا توازن ضعف ایران و عراق به عنوان سیاست مشترک اسراییل و آمریکا دنبال می شد. چون همان احساس خطری که اسراییلی ها در سال های بعد از انقلاب از سوی ایران داشتند در مورد عراق هم داشتند. برخی تحلیل گران کمک اسراییل به دستیابی ایران به برخی سلاح های موثر، به ویژه انواعی از موشک های تهاجمی و تدافعی در میانه های جنگ 8 ساله را در راستای این سیاست ارزیابی کرده اند.

پایان جنگ عراق علیه ایران چه تغییری در وضعیت منطقه و سیاست منطقه ای ایران ایجاد کرد؟

پس از جنگ عراق، سیاست منطقه ای ایران تغییر محسوسی کرد. عراق البته به سمت نوعی توسعه طلبی ارضی رفت که نتیجه نهایی آن اشغال نظامی و تحولات عمیق در ساختار سیاسی این کشور بود اما سیاست ایران که تا پیش از آن حمایت غیرمستقیم و دیپلماتیک و رسانه ای از کشورها و جنبش های ضداسراییلی-آمریکایی منطقه بود به تدریج سویه های نظامی بیشتری به خود گرفت.

ایران اصولاً با هرگونه طرح و مصالحه که به اسراییل مقبولیت می بخشید مخالفت می کرد. این موضع در سال های اولیه پس از انقلاب در مورد قرارداد کمپ دیوید (میان مصر و اسراییل) اعلام شده بود و در دهه 1390 نیز در مورد طرح صلح اسلو، که طبق آن قرار بر تاسیس یک دولت خودگردان در بخشی از سرزمین های اشغالی و متقابلاً به رسمیت شناختن دولت اسراییل در چارچوب مرزهای بین المللی توسط سازمان آزادیبخش فلسطین (ساف) بود و گویا قرار بود مقدمه ای بر طرح دودولتی باشد.

حمایت ایران از برخی جریان های رادیکال فلسطینی مخالف طرح اسلو، نظیر حماس، که دست بالا را در غزه داشتند، در متزلزل شدن آن طرح بی تاثیر نبود. البته شکست طرح اسلو علل دیگری هم داشت؛ از جمله مقاومت و سپس تفوق دوباره جریان های تندرو در اسراییل، که با ترور اسحاق رابین توسط جریان های تندرو یهودی و تشدید سیاست توسعه طلبی های ارضی و شهرک سازی شروع شد و البته با تشدید تقابل میان دو جریان حماس و ساف آن طرح فرو پاشید.

به هرحال تشدید منازعات درهم پیچیده منطقه ای و بین المللی بعد از 11 سپتامبر و سپس اشغال عراق در سال 2003، زمینه را برای گسترش ارتش برون مرزی ایران (سپاه قدس) و دسترسی بیشتر ایران به مناطق نزدیک و همجوار اسراییل مناسب تر کرد. این تحولات به نوبه خود، حساسیت اسراییل و حامیان غربی و همچنین برخی کشورهای منطقه نظیر عربستان و اردن و مصر و حتی بخشی از دولتمردان لبنان را علیه ایران بیشتر کرد.

البته آنچه در همان سال ها، بیش از همه باعث افزایش نگرانی اسراییل و هم پیمانان غربی اش شد برنامه هسته ای ایران بود. واکنش آن ها به این برنامه از اقدامات و فشارهای دیپلماتیک در اوایل دهه 1380 شروع شد و پس از آن در اواخر آن دهه به تحریم های فزاینده و سپس در سال های اخیر به اقدامات نظامی پنهان و آشکار علیه ایران و سرانجام به جنگ 12 روزه منجر شد.

چرا برنامه هسته ای ایران تا این اندازه برای اسراییل و غرب نگران کننده بوده است؟

ایران همواره بر صلح آمیز بودن این برنامه تاکید کرده اما غربی ها و به ویژه اسراییل نیز همواره طرف ایرانی را به اهداف پنهان نظامی در پس ابعاد علمی و تکنولوژیک این برنامه متهم کرده اند. به نظر می رسد در این مورد نیز همچون دیگر موارد اختلافات و منازعات، با یک فرایند برساختی مواجهیم که طبعاً یکطرفه نبوده است.

برنامه هسته ای غیرنظامی ایران از پیش از انقلاب و در چارچوب موافقتنامه ها و ترتیبات بین المللی آن دوره نظیر کنوانسیون منع گسترش سلاح های هسته ای شروع شده بود که مشخصاً شامل نیروگاه های تولید برق و البته برخی اهداف علمی و آموزشی و پزشکی بود. البته آن پروژه به علل و دلایلی چون انقلاب و جنگ عراق و سپس اختلاف با شرکت های خارجی طرف قرارداد با توقف های مکرر روبه رو شده بود.

اما برنامه هسته ای جدید ایران از سال 2002 (1381) با جدیت بیشتری آغازشد. هم اسراییل و هم غرب از همان سال ها این پروژه را دارای اهداف به قول خودشان مشکوک و تهدیدکننده امنیت منطقه ای و جهانی تلقی و تبلیغ می کردند. گرچه ایران در آن دوره مجدداً خود را به قواعد و توافقات بین المللی مربوطه متعهد اعلام کرد و حتی موقتاً فعالیت های خود را متوقف کرد اما با ازسرگیری دوباره این فعالیت ها در سال 1383، فشارهای چندجانبه و چندلایه دیپلماتیک و اقتصادی (قطعنامه ها و تحریم ها) از سوی غرب از یک سو و عملیات ترور و خرابکاری اسراییل علیه توان و تاسیسات هسته ای ایران در طول 21 سال اخیر ادامه یافت.

البته در یک دوره کوتاه دوساله پس از توافق موسوم به برجام تا حدی از این فشارها کاسته شد اما از آن پس و به ویژه بعد از خروج آمریکا از آن توافق در سال 1397 و سپس کاهش و نهایتاً کنارنهادن تعهدات برجام از سوی ایران، تنش ها و تخاصمات مربوطه رو به افزایش نهاد. به موازات توسعه برنامه هسته ای، توسعه برنامه موشکی به عنوان یک استراتژی نظامی امنیتی آن هم با برد چند هزارکیلومتری و برخی ظرفیت های بالقوه، دوباره ایران از سوی غرب در مظان اتهام سیاست ابهام هسته ای قرار گرفت و البته مقامات اسراییل این اتهام را تشدید کردند و در مجامع بین المللی، ایران را در آستانه دستیابی به سلاح هسته ای معرفی کردند.

خلاصه اینکه سیاست و نفوذ فراینده منطقه ای ایران از همان روزهای اول پس از انقلاب از یک سو و دو پروژه موازی هسته ای و موشکی از یک سو، و واکنش های خصمانه اسراییل و غرب به این سیاست ها از سوی دیگر، فرایند تشدید اختلاف و منازعه میان دو طرف را در یک روند بی بازگشت قرار داد و آن را در چند ماه اخیر به یک تخاصم و درگیری همه جانبه تبدیل کرد.

پس به نظر شما برنامه هسته ای ایران نوک پیکان تهدید اسراییل و کانون تجمیع و انباشت دیگر عوامل دخیل در تشدید تنش و سپس تخاصم و جنگ میان اسراییل و جمهوری اسلامی بوده است؟

بله! به طور کلی کنش و واکنش هایی که میان ایران از یک سو و اسراییل و آمریکا از سوی دیگر از بعد از انقلاب 57 شروع شد و طی چند مرحله از تعارضات سیاسی و ایدئولوژیک در سال های اولیه به مواجهات امنیتی و استراتژیک در دهه های بعدی منجر شد و برخوردهای نظامی پراکنده طی چند سال اخیر را رقم زد، روی هم رفته زمینه ها و علل و عوامل میان مدت جنگ تمام عیار 12 روزه اخیر را توضیح می دهد.

شما مکرر بر تأثیر صف بندی ها و منازعات داخلی بر منازعات و تخاصمات تاکید می کنید. به نظرم این مسئله نیاز به توضیح بیشتری دارد...

بله! در این مورد لازم است اول به سرشت دوگانه یا هیبریدی نظام برآمده از انقلاب اشاره کنم. نظام سیاسی پس از انقلاب در اثر سرشت ائتلافی انقلاب و حضور نیروها و گرایش های متنوعی که از اسلامگرایان سنتی و نوگرا تا سکولارهای چپ تا ناسیونالیست های نیمه لیبرال را دربر می گرفت هم از لحاظ ساختار و ترتیبات نهادی و هم از لحاظ گرایش های سیاسی و اقتصادی و اجتماعی به سمت نوعی دوپایه گی و دوگانگی رفت.

تفوق بخش های سنتی اسلامگرایان انقلابی در ماه های اولیه پس از انقلاب به دست بالا قرار گرفتن نگرش های محافظه کارانه در سیاست داخلی و نوعی امت گرایی انقلابی و ضدغربی در سیاست خارجی انجامید. اما به رغم حذف زودهنگام بسیاری از دیگر نیروهای ائتلاف انقلابی، ناهمگونی گرایش ها در نظام جدید کاملاً از میان نرفت و حتی با ظهور اختلافات و انشعاباتی که در سال های بعد در میان خود اسلامگرایان حاکم رخ داد بر شکاف های سیاسی و ایدئولوژیک در درون نظام افزوده شد.

در مجموع دو خط یا جریان اصلی در درون این نظام شکل گرفت که یکی گرایش های ایدئولوژیک انعطاف ناپذیر و غالباً ستیزه جویانه را در سیاست های داخلی و خارجی دنبال می کرد و دیگری گرایش های تکنوکراتیک عملگرایانه و مصالحه جویانه که می کوشید سیاست های خود را با تحولات درونی و قواعد بین المللی سازگار سازد. البته در ذیل هریک از این دو جریان اصلی گرایش های فرعی متعددی هم وجود داشت یا بعداً پیدا شد که در میزان دوری و نزدیکی شان نسبت به ارزش هایی چون آزادی های اجتماعی و سیاسی، برابری اقتصادی و... متفاوت بودند. نکته مهم اینکه جریان اصلی اول در بخش اعظم سال های پس از انقلاب و به ویژه پس از جنگ تسلط بیشتری بر مراکز اصلی تصمیم سازی و نهادهای انتصابی پیدا کردند و جریان دوم تفاریق بخشی از مراکز مدیریتی و نهادهای انتخابی را در دست داشته اند.

این ساختار دوگانه و صف بندی های سیاسی برآمده از آن معمولاً رابطه نیروها و نهادهای سیاسی را از حالت کارکردی و رقابتی خارج می کرده و به حالت تنازعی و تخاصمی می کشانده که غالباً این نیروهای متعلق به جریان دوم بوده اند که تحت فشار بیشتری بوده و بعضاً حذف و حاشیه ای می شده. این الگوی منازعات داخلی علاوه بر اینکه یکی از عوامل اصلی ناهماهنگی ها و ناکارآمدی های نظام حکمرانی در حوزه داخلی بوده و باعث فرسایش سرمایه های سیاسی و مدیریتی می شده بیشترین تاثیر منفی خود را بر حوزه سیاست خارجی و مدیریت تنش ها و منازعات مربوطه گذاشته است. مصادیقی از این وضعیت را قبلاً عرض کردم.

لازم است به یک مسئله مهم دیگر در حوزه سیاست داخلی اشاره کنم که در آستانه جنگ 12 روزه همچون یک کوه یخ خودنمایی می کرد و آن گسل یا شکاف فزاینده میان جامعه و نظام حکمرانی بود. این گسل و شکاف البته یکباره ایجاد نشده و از علل و عوامل متعددی در طول چند دهه نشأت گرفته بود: فشارهای مستمر لایه های ایدئولوژیک و محافظه کار جمهوری اسلامی بر الیت فکری و اجتماعی و فعالان سیاسی، همچنین فشارهای اجتماعی و فرهنگی بر زندگی روزمره مردم به ویژه زنان و جوانان، از مهمترین عوامل تعمیق این شکاف بودند.

این فشارها گرچه از همان سال های اولیه پس از انقلاب شروع شده بود اما از سال های پس از جنگ که جامعه پوست انداخته بود و تنوع فکری، سیاسی، ارزشی و فرهنگی بیشتری پیدا کرده بود، این گونه فشارها شدت بیشتری پیداکرد. همچنین، کندی و توقف و واگشت در فرایند توسعه اقتصادی که هم ناشی از عدم اولویت توسعه برای بخش مهمی از نیروهای حاکم و هم ناشی از تنش های روابط خارجی و مشخصاً تحریم های خارجی بود تنگناهای معیشتی، فقر و بیکاری را افزایش داده بود مهمتر آنکه در همین وضعیت اقتصادی جلوه های روزافزونی از نابرابری ها، تبعیض ها و به ویژه فسادهای مالی و اقتصادی بر عصبانیت و بیگانگی بخش بزرگی از مردم می افزود.

جلوه های میدانی شکاف و گسل میان مردم و نظام حکمرانی در سال های اخیر به روشنی در سبک زندگی متفاوت و متعارض با سبک زندگی تجویزی نظام حکمرانی و یا در میزان مشارکت در انتخابات ها و به ویژه در اعتراضات مختلف سیاسی و صنفی و ملی و محلی آشکار بود و نشانه های علمی آن نیز در انواع پیمایش های ملی و محلی طی سال های اخیر خود را نشان داده بود. این شکاف چیزی نبود که از چشم نیروها و قدرت های منطقه ای و جهانی درگیر با جمهوری اسلامی دور بماند.

از سال ها پیش علاوه بر رسانه های مرتبط، برخی از رهبران و تصمیم گیران آمریکایی و اسراییلی هم بر این شکاف انگشت نهاده و از آن به عنوان یک اهرم قوی برای تشدید فشار و آنچه آن را تغییر در ایران می نامیدند تاکید و تصریح می کردند. گویا در همین جنگ اخیر هم انتظار داشتند که با تهاجم و ضربات آنها به نیروها و تاسیسات نظامی و امنیتی و...، مردم نیز دست به شورش و انقلاب علیه حکومت بزنند. البته به دلایل مختلفی که بحث مستقلی را می طلبد، واکنش کلی مردم ایران و حتی بخش بزرگی از ناراضیان سیاسی به این جنگ، برخلاف انتظار مهاجمان از آب درآمد.

در این بازه 47 ساله ای که شرح دادید آیا امکانی برای اجتناب از تشدید تخاصمات و منازعات تا حد وقوع یک جنگ تمام عیار وجود داشت؟

به نظر بنده دست کم در هر سه زمینه بالا، یعنی رابطه با آمریکا، پرونده هسته ای و شکاف مردم و نظم حکمرانی، امکان هایی برای نگرش های متفاوت و به طبع آن اتخاذ رویکردها و سیاست های متفاوت وجود داشت که ممکن بود روندها و فرجام های متفاوتی را رقم بزند. نخست اینکه اگرچه سویه های ضدغربی و به ویژه ضدآمریکایی به نحوی با ایدئولوژی ها و گفتمان مسلط در ماه ها و حتی سال های اولیه انقلاب آنچنان گره خورده بود که انتظار درجه و برهه ای از تنش و تخاصم میان جمهوری اسلامی با غرب و آمریکا را قابل فهم و اغماض می ساخت اما دلایل تداوم و حتی تشدید این رویکرد در سال ها و دهه های متوالی بعد از آن همواره محل اختلاف و مناقشه میان نیروهای مختلف سیاسی و اجتماعی و حتی جناح های درون حکومت بود.

با توجه به جایگاه و نقش آمریکا به عنوان بزرگترین قدرت نظامی و اقتصادی جهان، و تاثیر متعارضی که تیرگی یا بهبود روابط با این کشور می توانست در امنیت و ثبات و توسعه کشور داشته باشد، همانطور که پیشتر هم عرض کردم بارها بخشی از جریان ها و جناح های حکومت درصدد حل و فصل اختلافات و بهبود روابط با این کشور برآمده بودند ولی هر بار با ممانعت برخی نیروها و نهادهای قدرتمند در درون حکومت مواجه شده بودند.

به نظر می رسد تقابل با آمریکا در دوره مورد اشاره، صرف نظر از ابعاد ایدئولوژیک مرتبط با سال های اولیه انقلاب به نحوی با منازعات داخلی گره خورده بود و بیش از اینکه از محاسبات استراتژیک برآمده باشد با ملاحظات مربوط به هویت سازی/هویت زدایی و مشروعیت بخشی/ مشروعیت زدایی جریان ها و نیروهای سیاسی داخلی گره خورده و کش و قوس پیدا کرد. درحالی که در همین دهه های بعد از انقلاب، بسیاری از کشورهایی که پیش و بیش از ایران درگیر منازعه و حتی جنگ با آمریکا بودند، از جمله چین و ویتنام، با تغییر رویکرد از وجه ایدئولوژیک به وجه استراتژیک و به ویژه با اولویت دادن به امر توسعه، به منازعه و مخاصمه با آمریکا پایان داده و روابط خود را با آن بهبود بخشیده بودند.

دوم اینکه، در مورد پروژه هسته ای که طی دوره 23 ساله اخیر به حلقه پیوند چالش های بین المللی و منطقه ای و نقطه انباشت فشارهای اقتصادی و تهدیدات امنیتی و نظامی علیه ایران تبدیل شده هم برخی گزینه های دیگر منتفی نبود. از همان سال های اولیه ناظران و تحلیل گرانی بودند که با توجه به مجموعه شرایط جهانی و منطقه ای و داخلی، برخلاف جو غالب بر فضای رسمی آن روزهای کشور، تمرکز همه جانبه بر این پروژه و به ویژه راه انداختن کارناوال های تبلیغاتی برای آن را چندان به صلاح و مصلحت و حتی به سود امنیت کشور نمی دانستند.

همچنین در طی این دوره، دست کم دوبار، یک بار در سال 1382 و دیگری در سال 1394 جمهوری اسلامی درصدد حل و فصل اختلافات و رفع نگرانی های مربوط به برنامه هسته ای برآمد اما هر دو بار، نه فقط در اثر زیاده خواهی ها و بدعهدی های طرف های خارجی، همچنین در اثر مواضع و اقدامات برخی جریان های تندرو داخلی، این تلاش ها به فرجام مطلوبی نرسید. سوم اینکه، در مورد مسئله گسل سیاسی و به ویژه شکاف میان مردم و حکومت نیز بارها شاهد بودیم که با گشایش نسبی فضای سیاسی و پذیرش نسبی تکثر سیاسی و ورود برخی نیروها و گرایش های نوپدید به حوزه حکمرانی، پویش هایی در جهت ترمیم این شکاف صورت گرفته که نمونه هایی از آن را در دوره موسوم به اصلاحات و همچنین سال های اولیه دولت روحانی دیدیم.

در دوره این گشایش های سیاسی، علاوه بر همگرایی گفتمانی نخبگان و نیروهای اجتماعی موثر با نیروهای حاکم، شاهد بهبود نظام حکمرانی و به تبع آن بهبود شاخص هایی نظیر ثبات و رشد اقتصادی، اشتغال، اعتماد و امید به آینده هم بودیم اما با فعال شدن سیاست تنازعی و حذف این نیروها و گرایش ها، هربار عقبگرد شدیدتری در این موارد اتفاق افتاد. ای کاش در آن برهه ها، نیروها و نهادهای محافظه کار و مخالف اصلاح، ظرفیت بیشتری از خود نشان می دادند و برخی هزینه های موقتی اصلاحات ضروری را می پذیرفتند و در نتیجه به انباشت و همگرایی تجربیات و سرمایه های سیاسی و کاهش انرژی های منفی این گسل خطرناک کمک می کردند.

هنوز هم تنها راه غلبه بر این گسل، همین هاست: اعتماد به مردم و نیروهای متکثر و به ویژه طیف وسیعی از نخبگان فکری، علمی، اجتماعی، فرهنگی، فعالان سیاسی و....که به رغم همه مشکلات و محدودیت ها و فشارها همچنان در کشور و حتی خارج از کشور دل در گرو امنیت و ثبات و توسعه و رفاه این کشور و مردم دارند و هرگاه فرصتی یافته اند از هیچ تلاش صادقانه و موثری دریغ نکرده اند و البته در غیاب آن ها بعضاً نیروهای نابلد و گاه فرصت طلب و در مواردی فاسد و نابکار سربرآورده و مسلط شده و بر مشکلات کشور شکاف مردم و حکومت افزوده اند.

برگردیم به زمینه های بلافصل و علل و عوامل مستقیم تر تهاجم اسراییل به ایران و جنگ 12 روزه. به رغم همه زمینه ها و عواملی که از بعد از انقلاب پتانسیل های برخورد میان اسراییل و ایران را انباشته کرده بود و شما هم آنها را برشمردید تا چند سال قبل، اسراییل از عملیات مستقیم و آشکار علیه ایران پرهیز داشت. چه شد که در یکی دوسال اخیر به درگیری مستقیم و نهایتاً تهاجم تمام عیار علیه ایران روی آورد؟

بنده دوره کوتاه مدت را از عملیات حماس علیه اسراییل در 7 اکتبر 2023، به این سو در نظر می گیرم. تا پیش از آن، برخوردهای دو طرف در قالب الگوی به اصطلاح جنگ های نرم، کم شدت، غیرمستقیم و پنهان جریان داشت اما بعد از آن، اسراییل جنگ گسترش یابنده ای را در کل منطقه شروع کرد که به نظر می رسد سال ها برای آن برنامه ریزی کرده و منتظر فرصت بود. هدف این جنگ چندلایه و بسیار خشن نابودی یا دست کم تضعیف شدید تمام نیروهای بالفعل و بالقوه معارض خود بود، این جنگ از غزه آغاز شد و پس از آن به لبنان و سپس یمن و سوریه و سرانجام به ایران کشیده شد.

ایران گرچه اتهام نقش در عملیات حماس را نپذیرفت و نهادهای اطلاعاتی غربی و حتی اسراییلی هم نقش مستقیم ایران را تایید نکردند اما علاوه بر پیشینه های حمایت ایران از حماس و مواضع حمایت آمیز رسانه ای و گفتاری که در فضاهای رسمی و تبلیغاتی ایران از این عملیات به نمایش گذاشته شد، و همچنین با ورود دیگر متحدان منطقه ای ایران نظیر حزب الله لبنان و انصارالله یمن به درگیری با اسراییل، ایران نیز بیشتر در معرض اقدامات خصمانه اسراییل قرار گرفت.

حمله به جلسه مقامات ایرانی در کنسولگری ایران در سوریه در فروردین 1403 و سپس ترور رهبر سیاسی حماس در داخل ایران در مرداد همان سال، که هر دو رویداد، موجی از حملات پهپادی و موشکی ایران به اسراییل را در پی داشت، عملاً به معنای شروع جنگ مستقیم بین اسراییل و ایران بود. البته در خلال همین برهه زمانی، از یک سو انتخابات زودرس ایران برگزار شد که به روی کارآمدن پزشکیان با شعار وفاق داخلی و تعامل خارجی انجامید و از سوی دیگر، ترامپ در انتخابات آمریکا پیروز شد و با وعده پایان دادن به جنگ های جاری در کاخ سفید مستقر شد.

این دو رویداد، امیدها و چشم اندازهایی برای کاهش سطح تنش و برخورد میان ایران و آمریکا را ایجاد کرد که در صورت تحقق، می توانست بر رابطه ایران و اسراییل نیز تاثیر بگذارد. اتفاقاً در همان برهه یک وقفه چندماهه در درگیری های مستقیم ایران و اسراییل هم به وجود آمد. برخی ناظران این برهه را فرصت تاریخی مهمی برای مدیریت تنش ها و جلوگیری از یک جنگ تمام عیار قلمداد می کردند. اندکی بعد هم با اصرار و فشار ترامپ (شبه اولتیماتوم دوماهه) ایران وارد مذاکراتی شد که بازهم امید به کاهش سطح منازعه و پرهیز از جنگ را افزایش داد اما به رغم این رویدادها و امیدها آنچه روی داد حمله غافلگیرکننده اسراییل در 23 خرداد و بقیه ماجرا بود.

بسیاری از جمله در میان نیروهای حاکم در ایران بر این ادعا هستند که مذاکره با آمریکا یک تقسیم کار مشترک میان آمریکا و اسراییل و در واقع یک فریب برای تدارک حمله غافلگیرانه بود. نظر شما چیست؟

قضاوت قطعی در این مورد دشوار است؛ به خصوص اینکه چنین ادعایی نیازمند مستندات معتبر است. اما بنده صرفاً بر اساس منطق سیاست، دلیل متقنی برای پروژه فریب بودن اصل مذاکره نمی بینم. بازیگران سیاسی اصولاً دنبال تحقق اهداف خود با کمترین هزینه ممکن هستند. اتفاقاً بعید می نماید ترامپ هم به دلیل سنخ شخصیتی و رویکرد کلی اش گزینه درگیر شدن در جنگ و تقبل هزینه های هنگفت طولانی شدن احتمالی آن را بر گزینه دستیابی دیپلماتیک به اهداف مورد نظرش ترجیح داده باشد.

او بارها اعلام کرد که ایران هیچگاه نباید بمب اتم داشته باشد. این به معنای مخالفت او با حفظ هرگونه ظرفیت بالقوه ایران برای دستیابی به چنین وضعیتی بود. البته ایران همواره هدف و تمایل به دستیابی به چنین توانمندی را رد کرده اما در منطق سیاسی و استراتژیک آمریکا و اسراییل و دیگر قدرت های غربی صرف این پتانسیل مهم بوده و نه اهداف و تمایلات واقعی یا اعلامی ایران.

چرا مذاکرات به نتیجه نرسید و در میانه کار ناگهان اسراییل به ایران حمله کرد که این حمله بعید است بدون چراغ سبز آمریکا بوده باشد؛ به خصوص اینکه خود آمریکا هم وارد معرکه شد...

شواهد زیادی وجود دارد که در مجموع نشان می دهد ایران در چندماه منتهی به جنگ اراده جدی برای حل و فصل دیپلماتیک مشکلات پرونده هسته ای و حتی تمایل به توافق هایی فراتر از آن با آمریکا داشت اما اولاً این اراده، از لحاظ زمانبندی تحولات منطقه و جهان دچار معضل تأخر و تأخیر زمانی بود یعنی فرصت های متعددی را پشت سر گذاشته بود. برای مثال، حتی بعد از زیر ضرب رفتن برجام هم از سوی ترامپ و هم نیروهای تندرو ایران، در دوره اول ریاست جمهوری ترامپ و یا دوره بایدن شرایط مناسب تری برای یک مصالحه منصفانه وجود داشت که بخشی از این فرصت ها به خاطر ضرباهنگ سریع تحولات منطقه و بخشی هم به دلیل تعلل و تنازعات مربوطه در داخل ایران از دست رفته بود.

با اینکه خود برجام هفت کفن پوسانده اما هنوز هم دعوای خدمت و خیانت این یا آن مقام در مذاکرات مربوط به آن هنوز هم در فضای سیاسی و رسانه ای ایران پایان نیافته است. علاوه بر این تأخر و تأخیر، سبک و سیاق دیپلماسی ایران در مذاکرات منتهی به جنگ هم در ناکامی آن بی تاثیر نبود. سبک و سیاق دیپلماسی و الگوی مذاکرات ایران با آمریکا طی دوره دوماهه پیش از جنگ از ابتکار عمل و خلاقیت چندانی متناسب با آن شرایط بسیار خاص و بحرانی برخوردار نبود و به ویژه تناسب چندانی با شخصیت و سبک و سیاق ترامپ نداشت. ترامپ خواهان آن بود که سریعاً و صریحاً ایران برنامه غنی سازی خود را تا حدی که نگرانی حاد اسراییل را هم برطرف سازد متوقف کند.

این خواسته ترامپ البته از لحاظ حقوقی ناموجه و نوعی زورگویی بود اما اینکه راه مقابله با این زورگویی، از طرف ایران، تداوم سیاست و زبان تکراری و کلیشه ای شده نظیر اصرار مستقیم و شعارگونه بر حفظ حق غنی سازی و... بوده باشد از همان زمان محل بحث و تردید بود؛ آن هم در شرایطی که طرف مقابل ثبات رای و حوصله چندانی برای مذاکرات فرساینده نداشت و اصولاً نگاه چندان استراتژیک و سنجیده ای هم به روند مذاکرات و موقعیت ها و محدودیت های طرف ایرانی نداشت.

ایرانی ها گویا حتی تهدید نظامی و مهلت اعلامی دوماهه ترامپ را هم چندان جدی نگرفته بودند. البته شاید، مقامات و مذاکره کنندگان ایرانی با توجه به موارد دیگری از تصمیمات عجولانه و تعیین مهلت های متعددی که از سوی ترامپ اعلام شد اما چندان برقرار نمانده بود، نظیر سیاست تعرفه ها یا جنگ اوکراین، در این مورد نیز شاید تصور می کردند که صرف ورود ایران به فرایند مذاکره و روند آن عملاً آن تهدیدها را از حیز جدیت و اعمال خارج خواهد کرد.

همچنین این تصور شاید از عادت واره ناشی از تجربه مذاکرات برجام ناشی می شد (که بیش از دو سال طول کشید). غافل از اینکه، علاوه بر شرایط و ویژگی های متفاوت تیم آمریکایی، یک عامل شتابزای دیگر هم در این دوره وجود داشت که آن هم اسراییلی بود که درگیر یک جنگ فراگیر در منطقه بود و خواهان تسری هر چه بیشتر آن به ایران. اسراییل مکرر از آمادگی خود برای حمله به ایران سخن می گفت و سعی می کرد هر چه بیشتر و سریع تر ترامپ را با برنامه و اهداف خود همراه سازد. به هر حال، به ویژه از جلسه چهارم که بی ثباتی های مواضع و مطالبات آمریکایی ها بیشتر شد، خطر شکست مذاکرات آشکارتر شد.

به نظر شما آیا در آن شرایط، سیاستی یا الگوی دیگری برای دیپلماسی و مذاکرات قابل اجرا بود که احتمال توفیق بیشتری داشته باشد؟

بله! طبق ادبیات علمی و تجربیات عملی حل منازعه، حل منازعات مزمن و پیچیده بین المللی، که منازعات ایران و آمریکا نمونه ای از این منازعات است، نیازمند استراتژی های خاصی است. فرض بر این است که این منازعات حتی به فرض اراده جدی طرفین برای حل آن ها، به سادگی و در یک مرحله و با یک دوره هرچند طولانی مذاکره قابل حل و فصل نیستند زیرا این منازعات طبعاً با مجموعه پیچیده و متعارضی از زمینه ها و عوامل داخلی و منطقه ای و بین المللی و همچنین موقعیت ها و ملاحظات منفعتی، حیثیتی و هویتی گره خورده اند که به سادگی قابل جمع و تفریق نیستند.

یکی از استراتژی های مطرح در این مورد، استراتژی سه مرحله ای موسوم به MTR است. این استراتژی شامل سه مرحله متوالی است که با مدیریت منازعه Conflict Management شروع می شود که به معنای کاهش سطح تنش و برخورد میان طرفین است، سپس وارد مرحله تحول منازعه Conflict Transformation می شود که به معنای تغییر عرصه و موضوع منازعه است و سرانجام آن، مرحله حل و فصل اختلافات Conflict Resolution است.

بعد از روی کارآمدن پزشکیان ایران به خوبی مرحله نخست این استراتژی، یعنی کاهش سطح تنش را آغاز کرد. شعار انتخاباتی تعامل با جهان، ادامه سیاست بهبود روابط با کشورهای عربی، که البته قبل از پزشکیان شروع شده بود، واکنش های پایین تر از سطح انتظار به اسراییل در مورد ترور هنیه و حملات متعدد به حزب الله و رهبران آن و سرانجام، تعویق عملیات موسوم به وعده صادق 3 که قرار بود در پاسخ به حملات بی سابقه هوایی اسراییل به ایران در آبان ماه 1403 انجام شود، همگی نمونه هایی از این تلاش ها بود. مهمتر از همه، اعلام آمادگی برای شروع مذاکرات هرچند غیرمستقیم در عمان. اما با توجه به مجموعه حساسیت ها و مخاطراتی که وجود داشت ایران می توانست در جریان مذاکرات وارد مرحله دوم یعنی تحول منازعه شود که نشد!

تحول منازعه به چه معناست و چگونه می تواند عملیاتی و اجرا شود و آیا اصولاً برای ایران امکان پذیر است؟

تحول منازعه به معنای تلاش برای تغییر نگاه خود و طرف مقابل نسبت به مسائل و اختلافات مزمنی است که ذهنیت های منفی یا وابستگی به مسیر را در دوطرف ایجاد کرده است. بازیگران سیاسی و فعالان حل منازعه برای غلبه بر بن بست های ناشی از این وضعیت ضمن حفظ ارزش های اصلی خود سعی می کنند آن ارزش ها را در قالب و با عنوان مسائل و موضوعات دیگری که امکان هم سویی و هم منفعتی بیشتری با طرف مقابل در آن وجود دارد، مطرح کنند.

برای مثال ایران می توانست و همچنان می تواند حقوق خود را در مورد برنامه هسته ای صلح آمیز با قرار دادن پرونده هسته ای در چارچوب و حتی ذیل یک یا چند مسئله و ارزش فراگیرتر و دارای جاذبه بیشتر برای طرف مقابل مطرح کند. به نظر بنده دو موضوع و مسئله یکی امنیت منطقه ای و دیگری توسعه منطقه ای ظرفیت زیادی برای تحول منازعه هسته ای ایران داشته و هنوز هم دارد. ایران در گفتار سیاسی و همچنین دستورکار مذاکرات خود می توانست و همچنان می تواند با تاکید بر اینکه مسئله و نیاز اصلی اش نه نفس توانمندی هسته ای و یا نفس توان موشکی و... است، بلکه به دنبال تامین امنیت ملی، ثبات سیاسی و توسعه پایدار کشورش است؛ این همان چیزی بود که در چند دهه اخیر چینی ها و ویتنامی ها هم در گفتار و هم در کردارشان به آن روی آوردند.

پرونده هسته ای را از زیر ضرب حساسیت های مزمن و حتی هیستریک شده طرف مقابل خارج سازند. دیپلمات های ایرانی اگر دستشان باز باشد، طی مذاکرات احتمالی آینده می توانند بر این دو مسئله، و یا چه بسا مسائل جدید دیگری پای بفشارند و حتی از موضع یک طلبکار و بر حق مدعی شوند که کشورشان طی دوره 47 ساله بعد از انقلاب تحت فشارهای مختلف، از جمله تحمیل جنگ ها و تحریم های طولانی به ویژه از سوی غرب، همواره هم امنیت و هم توسعه شان را در تهدید دیده اند.

همچنین سیاستمردان و دیپلمات های ایرانی می توانند به صراحت اعلام کنند که به رغم همه فشارها و بدعهدی های طرف های مقابل، دولت و مردم شان هم اکنون بیش از هر زمان دیگری آمادگی دارند تا این اهداف و ارزش های بنیادین شان را که حق طبیعی همه کشورها و جوامع است در پیوند با دیگر مسائل منطقه و جهان و به عبارت دیگر در پیوند با یک پروژه مشترک امنیت و توسعه منطقه ای و حتی جهانی دنبال کنند. اتفاقاً این دو مسئله یا دیگر مسائل مشابه، ظرفیت گفتمانی بیشتری برای ایجاد هم مسئله گی با آمریکای دوران ترامپ و همچنین برخی از بازیگران منطقه ای را در خود دارد.

چنانچه این هم مسئله گی ایجاد شود، آنگاه پرونده هسته ای می تواند در ذیل این موضوع با حساسیت کمتری مورد بحث قرار گیرد و به توافق منصفانه تری بینجامد یک توافق پراگماتیستی منصفانه هسته ای صرف نظر از ابعاد و پیچیدگی های فنی موضوع، که در صلاحیت بنده نیست می توانست و می تواند مثلاً شامل سه مولفه تعلیق، خروج اورانیوم های با غلظت بالا از دسترسی صنایع نظامی ایران و تلاش برای تاسیس یک کنسرسیوم منطقه ای و حتی جهانی برای حفظ و ارتقاء سرمایه ها و توانمندی های علمی و تکنولوژیک هسته ای کشور باشد.

اتفاقاً بحث کنسرسیوم که گویا در جریان مذاکرات قبلی از سوی برخی میانجیان منطقه ای مطرح شده بود می تواند یکی از حلقه های پیوند موضوع هسته ای هم با امنیت منطقه ای و هم با توسعه منطقه ای باشد زیرا سرمایه ها و دستاوردهای ارزشمند علمی و تکنولوژیک ایران در این زمینه را حفظ می کند و در خدمت اقتدار و امنیت کشور و توسعه ملی و منطقه ای قرار می دهد. (البته آنچه بنده در اینجا عرض کردم صرفاً ایده های خام یک گدای گوشه نشین آماتور است و در این مورد بسیار پیچیده، صلاح و مصلحت مملکت را خسروان و متخصصان و کارآزمودگان سیاسی و دیپلماتیک و فنی و اقتصادی بهتر می دانند).

مسئله اسراییل چه می شود؟

همانطور که به دلایل متعددی که پیشتر عرض کردم ایران بعد از انقلاب، نمی توانسته و همچنان نمی تواند اسراییل را به رسمیت بشناسد و همچنین نمی تواند نسبت به حقوق تضییع شده فلسطینیان بی تفاوت باشد، اما شاید می تواند از نقش یک چالشگر نظامی درگیر، چه مستقیم و چه غیرمستقیم، فاصله بیشتری بگیرد و مسائل و حقوق فلسطینیان را علاوه بر ابعاد بشردوستانه، در عرصه های سیاسی و دیپلماتیک و حقوقی و تلاش برای اجماع سازی های منطقه ای و بین المللی دنبال کند. مهمتر اینکه زبان سیاسی و دیپلماتیک ایران باید مسائلش با اسراییل را دائماً از اختلافاتش با آمریکا و اروپا جدا کند. اتفاقاً یکی از نقاط ضعف مداکرات اخیر به ویژه در جلسات آخر این بود که ایران بر این جداسازی متمرکز نشد.

با خلاقیت و سرعت عمل دیپلماتیک و دستیابی به یک توافق پراگماتیستی هسته ای شاید ایران می توانست از دام جنگی که اسراییل سال ها آن را طراحی و آماده سازی و زمینه سازی کرده بود بپرهیزد و با این ابتکار عمل، ترامپ را که به لحاظ سبک سیاست و الگوی شخصیتش نیازمند یک دستاورد سریع برای خودش بود به سوی خود جلب کند و او را به یک میانجی و نه طرف جنگ تبدیل کند و حتی او را به اعلام جشن یک پیروزی دیپلماتیک بکشاند. در حالی که متاسفانه این اسراییل بود که با استفاده از تأخر و تأخیر سیاست و دیپلماسی ایران و با استفاده از ویژگی های شخصیتی ترامپ او را به شریک پروژه ویرانگر خود تبدیل کرد و بلافاصله هم او را به اعلام مثلاً جشن یک پیروزی نظامی کشاند.

ایران می توانست این بازی را با هزینه کمتری ببرد و البته هنوز هم می تواند ضمن حفظ و ارتقاء توانمندی نظامی متعارف خود، که عجالتاً همانا توانایی موشکی است هرچند دسترسی به دیگر توانمندی های متعارف نیز منتفی نیست، با موقعیت بهتری به بازی های آینده برگردد. در پایان این نکته را اضافه کنم که به باور بنده چنانچه ایران بتواند از یک سو منازعات و اختلافات مزمن و پیچیده خود را به طریقی از طرق ممکن و مطلوب با غرب و به ویژه آمریکا حل کند، و از طرف دیگر با توسعه و تعمیق روابط خود با دیگر کشورهای منطقه، به سوی همگرایی و ایجاد یک نظام امنیت منطقه ای حرکت کند، امکان های بسیار بیشتری برای مهار اسراییل در کل منطقه و از جمله در ارتباطش با ایران فراهم خواهد شد.