حنیف رضاگلزار، کارشناس ارشد آب و خاک، در اعتماد نوشت: اینکه می گوییم تحریم ظالمانه باید از بین برود بعضی ها چشم هایشان را زیاد نچرخانند! تحریم های ظالمانه باید از بین برود تا سرمایه بیاید. تا مساله محیط زیست حل سود. تا اشتغال جوانان حل شود. تا صنعت جامعه حل شود. تا آب خوردن مردم حل شود. تا منابع آبی زیاد شود. تا بانک های ما احیا شود...

این بخشی از سخنان حسن روحانی ، رییس جمهور وقت در هفدهم خردادماه سال 1394 و در مراسم دهمین دوره جایزه ملی محیط زیست بود.

تیتر یکی از روزنامه ها، فردای پس از بیان این دیدگاه پیش بینی پذیر بود. وطن امروز در تیتر یک خود به گسترده تر شدن دایره تاثیرگذاری تحریم ها بر کشور از سوی رییس جمهور پرداخت.

آیا پیش بینی سال 1394 رییس جمهور وقت برخوردار از پشتیبانی دیدگاه کارشناسان و مشاوران ایشان بوده یا تنها بخشی از یک سخنرانی روزمره بود و پیوند میان برچیده شدن تحریم ها با برون رفت از چالش آب تنها تلاشی از سوی ایشان برای نشان دادن ژرفای گرفتاری های وابسته به تحریم ها بوده است؟ به هر روی در میان آن غوغای برخاسته هیچ کارشناسی و حتی سخنگوی دولت وقت نیز برای واکاوی و تبیین این دیدگاه رییس جمهور، هیچ کنش و واکنشی نشان ندادند و موضوع پس از مدتی به فراموشی سپرده شد.

اگرچه هنوز بسیای از کارشناسان، تصمیم گیران و تصمیم سازان همچنان از شعارهای خودکفایی و استقلال در فراهم ساختن امنیت غذایی کشور می گویند و صدای بلند آنها در روند نگارش و تصویب سند مهمی همچون برنامه پنج ساله هفتم توسعه کل کشور نیز اثر گذاشته و بر اساس آن دولت مکلف شده تا پایان سال 1409 متوسط وزنی ضریب خودکفایی محصولات اساسی کشاورزی شامل گندم، جو، برنج، حبوبات، گوشت قرمز و سفید و شکر را به 90 درصد و متوسط وزنی ضریب خودکفایی محصولات اساسی کشاورزی شامل ذرت و دانه های روغنی را تا پایان همان سال به 40 درصد افزایش بدهد، ولی از سوی دیگر بسیاری از کارشناسان مستقل و نهادهای پژوهشی حاکمیتی از جمله مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، مرکز الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت و همچنین سند ملی و راهبردی تحول امنیت غذایی 1410 - 1401کشور، هر کدام به زبانی کاهش سهم آب بخش کشاورزی یا بایستگی کوچک سازی بخش کشاورزی در ایران را در جایگاه یکی از مهم ترین و اثرگذارترین راهبردها و راهکارها برای کاهش مصرف آب بخش کشاورزی توصیه کرده اند.

ناهماهنگی و رویارویی برنامه پنج ساله هفتم توسعه کل کشور با دیدگاه های کارشناسی مراکز پژوهشی حاکمیتی بر سر ابرچالشی سرنوشت ساز همچون آب، خود بیانی آشکار از درک متفاوت و پراکنده ساختار سیاستگذاری کشور است ولی باید با این حقیقت تلخ کنار آمد که ادامه کشاورزی با هدف دستیابی به شعارهای پوچی همچون خودکفایی و استقلال غذایی نه تنها دیگر شدنی نیست، بلکه پافشاری بر این الگوی فشل، بی گمان به فروپاشی تاب آوری زیستی سرزمین، گسترش فرونشست ها، شور شدن خاک ها، خالی شدن شهرها و روستاها و به راه افتادن سیل آوارگی و حاشیه نشینی می انجامد.

بنابراین ناچاریم میان دوراهی خودکفایی و استقلال کوتاه مدت بخش کشاورزی و فروپاشی بلندمدت سرزمینی یکی را برگزینیم. خودکفایی و استقلال درازمدت یا آنچه برخی آن را خودکفایی و استقلال پایدار می نامند، با ساختار امروزی بخش کشاورزی ایران نشدنی است و پافشاری بر چنین رویکردی نه تنها به خودکفایی و استقلال نخواهد انجامید، بلکه جز فروپاشی کامل سرزمینی، هیچ دستاورد دیگری نخواهد داشت.

از این روی ناچاریم با کاهش سهم آب بخش کشاورزی و کوچک سازی کشاورزی، بخشی از نیازهای خوراکی به ویژه در بخش فرآورده های با نیاز آبی بالا را از خارج از کشور وارد کنیم. واردات امن محصولات کشاورزی هم نیازمند وارد شدن به بازارهای جهانی، برقرار شدن مبادله های دوسویه مالی، بانکی و بازرگانی و در یک کلام برداشته شدن تحریم هاست. بی گمان سهم آب مصرفی در بخش کشاورزی که با واردات بخشی از نیاز سالانه کشور کاهش یابد، ناترازی آب مصرفی در بخش خانگی و صنعت نیز به آسانی از بین خواهد رفت.

پس اینکه رییس جمهور وقت گفته بود: تحریم های ظالمانه باید از بین برود تا مساله محیط زیست حل شود. تا اشتغال جوانان حل شود. تا صنعت جامعه حل شود. تا آب خوردن مردم حل شود. تا منابع آبی زیاد شود حرف و سخن بی راهی نبود. اگرچه آن زمان هیچ کارشناسی به واکاوی این دیدگاه نپرداخت و اگرچه برون رفت از ابرچالش یا ورشکستگی یا بحران آب، نیازمند نگاه های فنی و کارشناسی است ولی نباید راهکارهای سیاسی و دیپلماتیک برون رفت از این چالش ملی را فراموش کرده و دست کم بگیریم.

دوباره این نکته را یادآوری می کنیم که ناچاریم از میان شعارهای پوچ و ایران برباددهی همچون خودکفایی یا استقلال غذایی و پایداری و تاب آوری زیستی سرزمینی که در آن زیست می کنیم یکی را برگزینیم. وابستگی غذایی به بازارهای جهانی هم پدیده شگفت آور یا هول و هراسناکی نیست. بخش از این هراس و هول ناشی از تعریف نادرست بیان شده از امنیت غذایی در ایران است.

بنابراین امنیت غذایی پیوند معنادار و الزام آوری با گزاره هایی مانند خودکفایی و استقلال در بخش کشاورزی ندارد. به بیان دیگر خودکفایی می تواند دستیابی به امنیت غذایی را آسان کند ولی تضمین کننده آن نیست و از سوی دیگر بدون خودکفایی و با واردات فرآورده های کشاورزی هم در یک ساختار اقتصادی پویا می توان به امنیت غذایی دست یافت.

به نظر نمی رسد که چاره ای جز تغییر در نگاه های کلان خود در حوزه سیاستگذاری آب و کشاورزی و امنیت غذایی داشته باشیم. اهریمنِ بی آبی و دیو فرونشست در حال فروپاشی آرام و خزنده ساختار تمدنی ماست و وقت چندانی نداریم و مهم تر از آن حق نداریم آینده این سرزمین را با شعارهای بنیادگرایانه و غیرمنطقی و رو در رو با منافع ملی و نگاه کارشناسی بیش از این به قهقرا سوق بدهیم. سیاست و خردورزی حکم می کند تا مصداق این گزین گویه ادب فارسی که می گوید: مرغ زیرک چون به دام افتد تحمل بایدش گفت وگوی مبتنی بر منافع ملی و آینده نگری را برای بقای سرزمینی در اولویت نخست قرار بدهیم.