نورا جمالی در عصر ایران نوشت: رمان ماجراهای هاکلبری فین ظاهرا داستانی ساده است، درباره پسری سرکش و بی خانمان که سوار بر کلکی چوبی، همراه با برده ای فراری به نام جیم، در امتداد رودخانه می سی سی پی سفر می کند. اما زیر پوست این داستانِ پرحادثه، چیزی بسیار جدی تر در جریان است: نقد تند و بی رحمانه نژادپرستی، قانون، سنت کلیسایی، تربیت، و ریاکاری اجتماعی در آمریکای قرن نوزدهم.

مارک تواین در این رمان، طنز را همچون کاردی بُرنده به کار می گیرد تا چهره فریبنده جامعه ای را عریان کند که قانون مدار است، اما بی عدالت؛ متظاهر به اخلاق اما بی رحم؛ متمدن است، اما اسیر تعصب و جهل.

هاک فین، پسری نوجوان و بی سرپرست، زیر نظر زنی متعصب سخت گیر به نام خانم واتسون زندگی می کند که تلاش دارد او را "متمدن" کند. اما هاک در دلش کشش شدیدی به آزادی و زندگی بی قید دارد. وقتی پدر دائم الخمر و خشن او دوباره پیدایش می شود و هاک را به زور با خود می برد، پسر تصمیم می گیرد از همه چیز فرار کند: از پدر، از جامعه، از تربیت، از قانون.

در جریان این فرار، او با جیم، برده ای فراری، همراه می شود. جیم می خواهد خود را به ایالت های آزاد برساند تا بتواند خانواده اش را نجات دهد. این دو، با قایق چوبی شان در امتداد می سی سی پی پیش می روند و در طول مسیر، با دغل بازها، مردم ساده لوح، قتل، تئاتر قلابی، و بحران های اخلاقی متعدد روبه رو می شوند.

کل رمان، ستایشی است از آزادی، اما نه آزادی در معنای حقوقی یا سیاسی، بلکه آزادی شخصیِ غریزی و درونی. برای هاک، آزادی در جنگل است، در شب های کنار رودخانه، در فرار از مدرسه، کلیسا و کتک های پدر. اما سفرش با جیم، به تدریج مفهومی عمیق تر از آزادی شخص خودش را برایش روشن می کند: آزادی دیگران.

او باید تصمیم بگیرد: آیا کمک به فرار یک برده، عملی مجرمانه است یا عملی انسانی؟ جامعه ای که هاک از آن آمده، پاسخ روشنی دارد: برده داری قانونی ا ست، و کمک به فراری ها جرم. اما دل و وجدان هاک چیز دیگری می گوید. او در نهایت، با چشمی اشک بار می نویسد: باشه، برم جهنم! و این، لحظه ای ست که او تصمیم می گیرد به جیم کمک کند؛ حتی اگر معنایش رفتن به جهنم باشد؛ چون جامعه، آنچه را درست است، غلط نامیده است.

در رمان، سنت کلیسایی حضوری پررنگ ولی کاملاً ریاکارانه دارد. خانم واتسون، که شب ها برای هاک دعا می خواند، روزها صاحب یک برده است. جامعه ای که با افتخار به کلیسا می رود، در عین حال، با خیال راحت انسان ها را خرید و فروش می کند. مارک تواین این ریا را با ظرافت نشان می دهد، بی آنکه خطابه ای اخلاقی ایراد کند. خنده تلخ خواننده، خود مهم ترین نقد است.

در اینجا، اخلاقِ رسمی، هم دست قانون ناعادل است. آنچه "غیراخلاقی" خوانده می شود، در واقع وجدان زنده انسانی ا ست. و آنچه به عنوان اخلاق بر سر مردم کوفته می شود، ابزاری است برای حفظ برده داری و سکوت.

رابطه هاک و جیم، از دل رمان بالا می آید و بدل به قلب تپنده آن می شود. جیم، در آغاز برای هاک فقط یک "برده" است نه یک انسان کامل. اما در طی سفر، جیم با عاطفه، شوخ طبعی، وفاداری و نگرانی اش برای فرزندانش، چهره ای از انسانیت را نشان می دهد که تاکنون از او دریغ شده بوده. و هاک، بی آنکه بخواهد، مجبور می شود نگاهش را عوض کند.

در لحظاتی بسیار صمیمی، وقتی جیم شب ها درباره خانواده اش حرف می زند یا با گریه از امیدش برای آزادی می گوید، هاک درمی یابد که با کسی همسفر است که درست به اندازه خودش می ترسد، آرزو دارد، و رنج می برد. در آن لحظه، مرزهای نژاد و بردگی می شکنند و فقط دو انسان، کنار رودخانه، در برابر دنیا ایستاده اند.

می سی سی پی در رمان هاکلبری فین فقط یک بستر سفر نیست، بلکه استعاره ای ست از جریان زندگی، آزادی، و رهایی از قید جامعه. در سکوت شبانه رود، در انعکاس ماه روی آب، هاک و جیم به یکدیگر نزدیک می شوند، از قانون و جامعه فاصله می گیرند، و حقیقت را لمس می کنند. اما هر بار که پا به خشکی می گذارند، خشونت، دروغ، تحقیر، و نژادپرستی دوباره سر بر می آورد. در رودخانه، آن ها انسان اند. در خشکی، فقط برده و فراری.

تواین استاد لحن طنزآلودی ست که هم می خنداند، هم زخم می زند. در ماجرای کلاه برداران دوگانه (دوک و شاه)، تماشای نمایش های بی معنا، یا مراسم پرریا، مخاطب گاهی با خنده ای عصبی صفحه را ورق می زند. این طنز، نه برای سرگرمی، بلکه برای افشاگری است. در یک جامعه بیمار، خنده گاه گاهی تنها ابزار دفاع از حقیقت است.

شاید مهم ترین مضمون کتاب این باشد: جامعه، از زبان قانون و سنت حاکم، بسیاری از دروغ ها را حقیقت جلوه می دهد و بسیاری از حقیقت ها را گناه. مثلا برده داری، دروغی قانونی بود؛ عشق و انسان دوستی، گناهی اخلاقی شمرده می شد؛ و آن که خلاف جریان شنا می کرد، مجرم بود، نه قهرمان.

در این میان، مارک تواین نشان می دهد که تنها راه بازگشت به انسانیت، گوش دادن به صدای "وجدان فردی" ا ست، نه فرمان جمع. همین جاست که آن جمله ی طلایی هاک، بار دیگر معنا می گیرد: باشه، برم جهنم!

از لحظه ی انتشار (1885) تا امروز، هاکلبری فین بارها سانسور شده، از کتابخانه ها حذف شده، یا متهم به نژادپرستی و بی اخلاقی شده است. و این خود، نشان از زنده بودن آن دارد؛ چون این کتاب، در اصل درباره آمریکاست اما نه فقط آمریکای قرن نوزدهم، بلکه هر جامعه ای که در آن قانون بر وجدان می چربد، نظم بر عدالت مقدم است، و اخلاق، بهانه ای برای سرکوب انسان ها می شود

مارک تواین در هاکلبری فین نمی خواهد تنها داستانی درباره یک سفر ماجراجویانه تعریف کند. او با نقابی از طنز، حقیقتی عریان را نشان مان می دهد: گاه، بزرگ ترین بی اخلاقی ها از دل "اخلاق مداری" می جوشد.

در جهانی که ظاهراً سامان یافته، او صدای پسرکی بی خانمان را برمی کشد؛ پسرکی که به پدر، به قانون، به سنت استبدادی ، و به جامعه "نه" می گوید و به جای آن، به یک انسانِ به بردگی گرفته شده وفادار می ماند. و این، همان لحظه ای ست که "ادبیات" از "داستان" فراتر می رود و بدل به آیینه ای از وجدان انسان می شود.

در زبان فارسی، ترجمه های مختلفی از ماجراهای هاکلبری فین منتشر شده است، از جمله ترجمه صادق چوبک که از شهرت و زبان آوری ویژه ای برخوردار است. البته برخی از ترجمه ها، بویژه در سال های اخیر، نسخه سانسورشده و کودکانه شده رمان را منتقل کرده اند که در آن روح اصلی اثر، یعنی نقد اجتماعی و تلخی های نژادی، تقلیل یافته یا حذف شده است.

از حیث تأثیر ادبی، هاکلبری فین نه فقط بر ادبیات آمریکا، بلکه بر سنت رمان نویسی جهان اثر گذاشت. نویسندگانی چون ارنست همینگوی، ویلیام فاکنر و تونی موریسون به طور مستقیم از آن الهام گرفتند. همینگوی حتی گفته بود: تمام ادبیات مدرن آمریکا از یک کتاب سرچشمه گرفته: هاکلبری فین. پیش از آن چیزی نبود. و هیچ چیز بعد از آن به خوبی اش نبود.