دنیای اقتصاد نوشت: تصمیم گیری افراد در موقعیت های مختلف، ترکیبی است از تفکر سریع و شهودی (سیستم1) و تفکر کُند و تحلیلی (سیستم2)؛ مثلا واکنش افراد در شرایط بحرانی، مثل حمله حیوانی وحشی، اغلب تحت تاثیر ترس یا خشم است و نه ارزیابی عقلانی. اما در حل یک مساله ریاضی از منطق به جای هیجان استفاده می کند. از آنجا که سیستم2 نیازمند تلاش ذهنی و تمرکز است و با فعالیت مداوم خسته می شود، تصمیم های ما بیشتر با سیستم1 براساس قواعد سرانگشتی و شهودی گرفته می شود که البته مستعد انواع سوگیری هاست و گاه منجر به تصمیم های اشتباه می شود.

برخلاف افراد اما انتظار می رود تکیه نظام تصمیم گیری یک کشور همواره روی سیستم2 باشد: از گذشته درس بگیرد و رو به آینده داشته باشد، هزینه - فایده کند و پیامدهای ناخواسته و درازمدت تصمیم ها و اثرات سرریز و ناملموس آنها را نیز در نظر بگیرد. در ایران اما در حالی که عموما سیستم2 درگیر حل مسائل گذشته است که گاه به حالت بحرانی رسیده اند، سیستم1 با واکنشی دیرهنگام به شکل اقدامی اضطراری یا برساختن قرارگاهی جدید از سر ضرورت یا فشار به امری پیش تر انکارشده یا نادیده انگاشته شده، نقشی مهم در نظام تصمیم گیری دارد.

این جاماندن در گذشته و نگاه به عقب منجر به نوعی اختلال در دیدن درست مسائل پیش رو شده و درنهایت گاه به تصمیم های هیجانی برای پاسخ به آنها انجامیده است. شاید انباشت مسائل و بحران های پیشینی چنان بوده است که به سیاستگذاران مجالی برای پرداختن به مسائل پیش رو نمی داده است تا باز این مسائل حل نشده پسینی خود به بحران های مزمن شده پیشینی در آینده تبدیل شوند. گاه نیز به دلیل اولویت بندی نادرست مسائل کنونی، دردهای قابل ترمیم امروز با امکان اصلاح تدریجی را به زخم های ماندگار فردا تبدیل کرده اند که درمان های دردآور دارند.

در چنین شرایطی، گاه این طور به نظر می رسد که گویی عقلانیت چندانی در شیوه تصمیم گیری در مقابل انواع بحران های پیش رو نیست و فرآیند تصمیم گیری بیشتر به تلاش برای کمتر عقب ماندن تبدیل شده تا گامی به جلو گذاشتن؛ تلاش برای ناترازی کمتر در عرضه برق یا کسری بودجه کمتر وقتی وجود این ناترازی ها و کسری ها از پیش پذیرفته شده و حتی طبیعی شده است. برای بحران صندوق های بازنشستگی در آینده نزدیک کاری نمی شود چون قوای عاقله نظام تصمیم گیری درگیر حل انواع دیگر ناترازی ها در حوزه انرژی هستند.

احتمالا آن زمان هم که رودررویی با بحران این صندوق ها جایی برای انکار باقی نگذارد، ابتدا تصمیمی هیجانی گرفته می شود تا بعد تحلیل های عقلانی به دنبال راهی برای مساله ای باشند که باید سال ها پیش برای آن اندیشیده می شد. به این ترتیب در این چرخه معیوب، نهادهای تصمیم گیر از سیاستگذاری برای بحران های د رهم تنیده و متناوب باز می مانند و هر روز از سویی در تشخیص مسائل و درک موقعیت کم توان تر و از سوی دیگر در کنش موثر برای حل آنها فرسوده تر می شوند. این فرسودگی نهادی در تصمیم گیری بهینه و بهنگام، زمانی مهم تر می شود که با مساله ای حاد و پیش بینی نشده مانند جنگ مواجه می شویم که پیامدهایی گسترده در فضایی با عدم قطعیت فراوان دارند.

جنگ پدیده ای طبیعی نیست و در یک زندگی معمولی افراد نباید نگران بمباران خانه های خود باشند. تجاوز اسراییل به ایران، صرفا نه یک نبرد نظامی بلکه همزمان آزمونی سخت برای کارآمدی نهادهای تصمیم ساز و آینده نگری سیاستگذاری است. جنگ اخیر نظام تصمیم گیری کشور را که بیشتر نگاهی به گذشته داشت، ناگهان به زمان حال پرتاب کرد و دربرابر واقعیت هولناک و نااندیشیدنی جنگ با همه بی رحمی و غیرمنتظرگی اش قرار داد. این رویارویی ناخواسته با این واقعیت سرد و تلخ، تجربه ای جدید در دهه های اخیر برای نظام تصمیم گیری کشور است که در ادامه می تواند مسیرهای متفاوتی را در پیش گیرد.

پرتاب شدن به لحظه سخت اکنون در میانه جنگی تحمیلی از سویی ممکن است مسائل فرداها را بیشتر از پیش در مقابل نظام تصمیم گیری قرار دهد و سیستم 2 را به جای درگیری در گذشته، معطوف به آینده کند. از سوی دیگر اما شاید فاصله گرفتن از گذشته و زیستن ناگریز در زمان حال در زمانه بحران، ممکن است غریزه ناخودآگاه بقا را در نظام تصمیم گیری فعال کند و بیش از پیش فرمان را به دست سیستم 1 بدهد. اخراج گسترده مهاجران افغانستانی در روزهای گذشته نشانی از چیرگی این سیستم 1 دست کم در این مساله خاص دارد که می کوشد برای مساله ای پیچیده که سال ها مورد کم توجهی بوده، پاسخی فوری و ساده پیدا کند. این سیاست ناگهانی اما خود می تواند نشانه ای از چیرگی سیستم 1 در نظام تصمیم گیری در زمانه ای باشد که بیش از همیشه به محاسبه گری و عقل سرد نیاز دارد.

امیرپرویز پویان، از بنیان گذاران و نظریه پردازان سازمان چریک های فدایی خلق ایران، در ضرورت مبارزه مسلحانه و رد تئوری بقا با به چالش کشیدن بی تحرکی و انفعال گروه هایی که تنها به مبارزه سیاسی، به عنوان تئوری بقا، باور داشتند، مبارزه مسلحانه را ضروری می دانست.

امروز اما در زمانه ای که مجالی برای آزمون و خطا و فرصت برای به تعویق انداختن بحران های انباشته گذشته نیست و روزگار با ترکیبی غریب از هیجان هایی سخت آمیخته است که مسیر تصمیم گیری را دچار انواع سوگیری ها می کنند، همه دلسوزان و دغدغه مندان کشور باید بر این نکته پای بفشارند که برای پایداری ایران و حفظ تمامیت ارضی کشور، زمام امور تصمیم گیری کشور باید بیشتر از گذشته به عقلانیت سرد و خلاقیت گرم سپرده شود.

به بیان دیگر، از سویی این جنگ، فرصتی است تا شاید به جای تداوم چرخه انکار، تاخیر و واکنش شتاب زده بر مبنای سیستم 1، تصمیم هایی حساب شده و بر مبنای هزینه-فایده برای آینده با کمک سیستم 2 گرفته شوند که تاکنون بیشتر درگیر گذشته بوده است. از سوی دیگر، حل بخش بزرگی از مسائل امروز ایران، از بحران های زیست محیطی تا چالش های اقتصادی، نیازمند ابتکار و جسارت در طراحی راه حل های تازه اند. اما آنچه در وضعیت جنگی مشاهده می شود، عموما غلبه نگاه محافظه کارانه است: ابتکار در چنین زمینه ای نه تنها پاداش نمی گیرد که گاه با بی اعتمادی یا مقاومت و حتی حذف روبه رو می شود و چالش های نظام تصمیم گیری و ترس از ریسک نیز فضا را برای فکرهای تازه و اقدام های متفاوت تنگ می کند.

بعد این جنگ، به نظر می رسد هیچ یک از ما آدم های قبل آن نخواهیم بود و هریک زخمی در جان و روان خود از آن با خود خواهیم داشت. بسیاری از سیاست ها و تصمیم های کلان ما نیز اگر می خواهند به آدم های این مملکت امید و آینده بدهند، نمی توانند همان سیاست های قبل باشند و باید با عقلی سرد خلاقانه طرحی نو در اندازند.