روزنامه اطلاعات در مطلبی نوشت: از منظر ایران، مهمترین دغدغه در روابط با چین، کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و تنوع بخشی به صادرات غیرنفتی، جذب سرمایه گذاری خارجی در زیرساخت ها و صنایع حیاتی و دور زدن تحریم های یکجانبه غرب است. ایران به دنبال شریکی قدرتمند است که بتواند در حوزه فناوری، زیرساخت و توسعه اقتصادی، پشتوانه محکمی باشد. همچنین، حمایت سیاسی چین در مجامع بین المللی به ویژه در برابر فشارهای غرب، برای ایران از اهمیت بالایی برخوردار است. گسترش همکاری های دفاعی و امنیتی نیز از دیگر دغدغه های ایران در این رابطه است.

چین خواهان روابط باثبات با تمامی بازیگران منطقه است تا منافع اقتصادی و ژئوپلیتیک خود را تضمین کند و از هرگونه تنش نظامی که می تواند مسیرهای تجاری و سرمایه گذاری هایش را به خطر اندازد، اجتناب می کند.حفظ تعادل در روابط با سایر کشورهای منطقه به ویژه کشورهای عربی و حتی رژیم اسراییل نیز برای چین حائز اهمیت است تا بتواند نقش یک میانجیگر بی طرف و تأثیرگذار را ایفا کند.

اقتصادی و تجاری: ایران به عنوان یکی از بزرگترین دارندگان ذخایر نفت و گاز در جهان و چین به عنوان بزرگترین مصرف کننده، از مکمل های اقتصادی طبیعی برخوردارند. علاوه بر نفت و گاز، پتانسیل زیادی برای صادرات محصولات غیرنفتی ایران به چین و واردات فناوری و کالاهای صنعتی از چین وجود دارد . فولاد و محصولات آهنی، محصولات دانش بنیان همچون نانوتکنولوژی و بیوتکنولوژی که از توانمندی های علمی ایران محسوب می شوند و صنایع دستی و فرش دستباف محبوب ایران می توانند بازارهای خاصی در چین پیدا کنند.

زیرساخت و توسعه: سرمایه گذاری چین در پروژه های زیربنایی ایران از جمله حمل ونقل (راه آهن، جاده، بندر)، انرژی (نیروگاه ها، پالایشگاه ها) و ارتباطات (توسعه نسل پنجم) می تواند به توسعه اقتصادی ایران کمک شایانی کند. تکمیل راه آهن شرق-غرب و شمال-جنوب، توسعه سواحل مکران و بندر جاسک، بیابان زدایی و کمک به توسعه کشاورزی پایدار از جمله این فرصت هاست.

فناوری و دانش بنیان: انتقال فناوری و همکاری در حوزه های نوظهور مانند هوش مصنوعی و خودروهای خودران می تواند به ارتقای توان علمی و صنعتی ایران منجر شود.

ژئوپلیتیک و منطقه ای: ایران و چین هر دو در تلاش برای ایجاد نظم چندقطبی جهانی و کاهش یک جانبه گرایی آمریکایی هستند. عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای و بریکس، فرصت های جدیدی را برای همگرایی سیاسی و امنیتی فراهم آورده است.

البته وجود فرصت های فراوان و شرایط مهیا، الزاما به معنای شکل گیری و تحقق همکاری های ایران و چین در حوزه های مختلف نیست؛ چرا که در مسیر این همکاری، چالش های متعددی نیز وجود دارد؛

تحریم های غرب:مهمترین مانع بر سر راه توسعه روابط، تداوم و تشدید تحریم های آمریکا و غرب علیه ایران است که شرکت های بزرگ چینی را در همکاری با ایران با تردید مواجه می کند و عموماً منجر به محدود شدن همکاری ها به شرکت های کوچکتر و غیردولتی یا مکانیسم های پیچیده تر می شود.در این زمینه، سهم ایران از کل تجارت خارجی چین در سال 2024، فقط0.02(دو دهم درصد) بوده (کاهش 9درصدی نسبت به سال پیش از آن) و این در حالی است که چین در این سال،1/6 هزار میلیارد دلار با دنیارابطه تجاری داشته و تجارت جهانی آن با سایر نقاط جهان، 7درصد افزایش داشته است.

عدم توازن تجاری:بخش عمده ای از صادرات ایران به چین، مواد خام است(نفت خام و فرآورده های نفتی، پلیمرهای اتیلن و سایر محصولات پتروشیمی، سنگ آهن وسایر مواد معدنی، محصولات کشاورزی و خشکبار). بر عکس صادرات چین به ایران هم از نظر کمیت و هم کیفیت کالاهای صادراتی(ماشین آلات و تجهیزات صنعتی،وسایل نقلیه و قطعات یدکی خودرو،لوازم الکترونیکی و

تجهیزات مخابراتی،محصولات پلاستیکی، آهن و فولاد و مصنوعات آن، لوازم خانگی، منسوجات و پوشاک)، دست برتر را به این کشور می دهد. بر اساس آمارهای گمرک چین که البته واردات نفت ایران را به دلیل مشکلات تحریم لحاظ نمی کند، حجم تجارت ایران و چین طی سال 2024 حدود 13.4 میلیارد دلار بوده که 8.9 میلیارد دلار از آن، صادرات چین به ایران و 4/4 میلیارد دلار نیز واردات چین از کشورمان است.

این ارقام نشان می دهد که تراز تجاری دو کشور به شدت به نفع چین است. هر چند لحاظ کردن صادرات نفت ایران این ناترازی را تا حدی کاهش می دهد، اما خام فروشی در بلند مدت خود یک مشکل جدی دیگر است و این عدم توازن کمی و کیفی می تواند در بلند مدت به وابستگی اقتصادی ایران به چین، کاهش قدرت چانه زنی کشور در مذاکرات سیاسی و حتی نفوذ و سیطره استراتژیک چین بر ایران منجر شود .

مسائل منطقه ای و ژئوپلیتیک: چین به دلیل منافع گسترده خود در منطقه غرب آسیا، همواره به دنبال حفظ روابط متوازن با تمامی کشورهای منطقه است و تمایلی به جانبداری آشکار از هیچ یک از طرفین در منازعات منطقه ای ندارد. این رویکرد می تواند در بزنگاه های حساس، انتظارات ایران را برآورده نکند .

موانع داخلی ایران: بوروکراسی عرض و طویل، قوانین و شرایط ناکارامد برای جذب سرمایه گذاری خارجی و گاه فقدان شفافیت در اجرای پروژه ها، می تواند روند همکاری ها را کند سازد. همچنین، تغییر رویکردهای سیاست خارجی بعد از هر بار تغییر دولت و عدم ثبات در مدیریت می تواند به عنوان مانعی جدی بر سر راه عملیاتی شدن توافقات و بهره برداری کامل از پتانسیل همکاری ها عمل کند و در بلندمدت، آینده این روابط را دچار چالش های اساسی سازد.

بی طرفی عامدانه و منفعت طلب چین: حمله 12روزه اسراییل به ایران در خرداد 1404روی دیگری از متحدان شرقی و سازمانهای امنیتی همچون شانگهای را به ایران نشان داد و از چالش دیگر در توسعه روابط با شرق پرده برداشت؛ موضع چین در قبال این رویداد با تأکید بر خویشتنداری و حل وفصل مسالمت آمیز منازعات همراه بود. پکن(همانگونه که انتظار می رفت) فقط با ابراز نگرانی عمیق از پیامدهای جدی حمله اسراییل، این اقدام را مغایر با منشور سازمان ملل دانست و تأکید کرد که هیچ طرفی از این تنش ناگهانی سود نمی برد !

موضعی که برخی اندیشکده های چینی از آن با عنوان نشستن بر بلندای کوه و نظاره نبرد ببرها یاد کردند که در ادبیات چینی به معنای بی طرفی عامدانه در بحران هایی است که هزینه اش برای چین بالاست و منافع فوری ای در آن دیده نمی شود. این رویکرد محتاطانه نشان می دهد که هر چند سیاست کلی این کشور مقاومت در برابر یکجانبه گرایی افسار گسیخته غربی و سیاست های تجاوزکارانه است، اما در عمل اولویت آن ثبات منطقه ای و حفظ منافع اقتصادی گسترده اش است و تمایلی به درگیر شدن مستقیم در منازعات نظامی منطقه ای ندارد.

پکن در زمان حمله رژیم اسراییل و پس از آن آمریکا به کشورمان به خوبی نشان داد که خواهان کنشگری فعال و ایفای نقش عملیاتی برای مدیریت مسائل جهانی و منطقه ای نیست و به ویژه زمانی که پای آمریکا وسط باشد، محتاطانه می کوشد منافعش را از طریق توسعه تجارت یا نهایتا رایزنی های پشت پرده پیش ببرد.

در دوره پس از آتش بس و پایان جنگ نیز ایران به دنبال تأمین تجهیزات نظامی پیشرفته از چین بوده است تا توان دفاعی خود را بازسازی کند. با این حال، بیانیه نمایندگی دیپلماتیک چین در رژیم اسراییل مبنی بر اینکه چین هرگز به کشورهایی که درگیر جنگ هستند، سلاح صادر نمی کند و کنترل های دقیقی بر صادرات اقلام دو منظوره دارد ، نشان می دهد انتظار ایران از چین باید بیشتر در حوزه دیپلماسی و میانجیگری باشد. هر چند منافع اقتصادی می تواند چین را به سمت مراودات چراغ خاموش نظامی- امنیتی با ایران نیز سوق دهد و این امر بیشتر به نوعی دیپلماسی نظامی نیاز دارد.

در مجموع باید گفت؛در مقطع فعلی، ایران بیش از پیش به دنبال مستحکمتر کردن روابط خود با چین است، در حالی که چین با احتیاط، ضمن حفظ همکاری های دوستانه با ایران، بر لزوم حل و فصل سیاسی و احیای صلح و ثبات در منطقه تاکید دارد و همزمان در تلاش است تا روابط متعادل خود را با سایر بازیگران حفظ کند.روابط ایران و چین، با وجود فرصت های بی نظیر اقتصادی، زیرساختی و ژئوپلیتیکی، در فضایی پیچیده از تحریم ها، دغدغه های امنیتی منطقه ای و ملاحظات دیپلماتیک چین حرکت می کند. چین در پازل پیچیده خاورمیانه، رویکردی واقعگرایانه و محتاطانه را در پیش گرفته است که منافع اقتصادی و ثبات منطقه ای را بر جانبداری کامل از یک طرف خاص اولویت می دهد.

بر این اساس، در شرایطی که کشورهای قدرتمند و اثر گذار جهان یا در جبهه غرب قرار دارند، یا ضمن اعلام برخی مواضع استقلال طلبانه و چندجانبه گرایانه، از رویارویی با غرب به ویژه آمریکا اجتناب می کنند، جمهوری اسلامی ایران باید رویکرد تنوع بخشی در سیاست خارجی و عدم اتکا صرف به یک یا دو قدرت جهانی را بیش از پیش مد نظر داشته باشد.

به طور ویژه در ارتباط با چین، دیپلماسی فعال ایران باید بر عملیاتی کردن سند همکاری 25ساله، جذب سرمایه های واقعی و افزایش توان صادرات غیرنفتی تمرکز کند و از پتانسیل شرکتهای فناوری چین، برای همسو سازی خود با تحولات جهانی نهایت بهره را ببرد. یکی از مؤثرترین روشها برای توسعه همکاریها با چین این است که ایران با ایجاد و توسعه پیوندهای عمیق اقتصادی، همچون دیگر کشورهای اثرگذار خلیج فارس، خود را به بخشی از زنجیره ارزش و تأمین چین تبدیل کند تا منافع اقتصادی این کشور را به حمایت همه جانبه از ایران گره بزند. در این راستا، آینده روابط ایران با چین در گرو درک درست از رویکردها و منافع این کشور در عرصه جهانی و بهره برداری هوشمندانه از فرصت ها، در بستر تحولات پرشتاب منطقه ای و جهانی خواهد بود.