فرارو- ایران با برخورداری از منابع طبیعی کم نظیر، پیشینه تاریخی غنی و موقعیت جغرافیایی منحصربه فرد، همواره در زمره کشورهایی قرار داشته که بالقوه می تواند به یکی از مقاصد اصلی گردشگری در منطقه و حتی جهان تبدیل شود. بنابراین، قرار گرفتن نام ایران در فهرست تازه سازمان جهانی گردشگری ملل متحد (UN Tourism) چندان تعجب برانگیز نیست. اما این دستاورد در شرایطی به ثبت رسیده که تحولات، از جمله تبعات جنگ 12 روزه اخیر، می تواند بار دیگر چالشی جدی در مسیر جذب گردشگر خارجی ایجاد کند.

به گزارش فرارو، ایران براساس گزارش UN Tourism در بازه زمانی دی تا اسفند 1403، پیش از وقوع جنگ، در جایگاه نوزدهم کشورهایی با بهترین عملکرد گردشگری قرار گرفته و حتی بالاتر از کره جنوبی ایستاده است. در صدر جدول نیز کشور پاراگوئه با رشدی 53 درصدی دیده می شود. این آمارها در حالی منتشر می شود که طی سال های اخیر روند ورود گردشگران خارجی به ایران، با نوساناتی قابل توجه همراه بوده و عمدتاً تحت تأثیر مسائل سیاسی، اقتصادی و امنیتی قرار گرفته است. در روزهای اخیر نیز لغو پروازها، وضعیت ناامنی و بحران های منطقه ای مزید بر علت شده است تا گردشگران از سفر صرف نظر کنند.

این در حالی است که ایران از نظر تاریخی یکی از قدیمی ترین زیستگاه های بشر بوده و آثار متعددی از دوران پیشاتاریخ تا عصر معاصر در جای جای آن به چشم می خورد. از سوی دیگر، موقعیت جغرافیایی ایران به گونه ای است که چهار فصل سال را هم زمان در نقاط مختلف خود تجربه می کند؛ عاملی که می تواند برای گردشگران بین المللی جذابیت ویژه ای داشته باشد. با این حال، پرسش اساسی این است که: با وجود ظرفیت های بالای طبیعی و تاریخی، ایران در سال های اخیر توانسته است رشد چشمگیری در جذب گردشگران خارجی داشته باشد؟ از طرف دیگر اساساً، ایران در این سال ها پذیرای چه گردشگرانی و از چه مناطقی بوده است؟

اگر به حضور گردشگران در 4 سال اخیر نگاهی انداخته شود می توان رشد ایران و سهم او در جذب گردشگران را تا حدودی در دست داشت. به عنوان مثال در سال 1401، ایران نتوانست سهم قابل توجهی از گردشگران جام جهانی قطر را جذب کند که دلیل اصلی آن کمبود امکانات پایه مانند سیم کارت فوری و کارت بانکی بین المللی، و محدودیت های فیلترینگ اعلام شده است. در حالی که در همان سال گردشگران فراوانی راهی کشور همسایه قطر، یعنی امارات شدند.

طبق بررسی ها بیشترین سهم جذب گردشگر در میان کشورهای خاورمیانه مربوط به کشور ترکیه در سال 2023 بوده است؛ در آماری که از سوی سازمان جهانی گردشگری منتشر شده است، ترکیه بیش از 9 برابر و امارات بیش از 7 برابر ایران در جذب گردشگر موفق بوده است.

در سال 1402، وضعیت گردشگری ورودی ایران دشوارتر شد و عملاً روند جذب گردشگر خارجی متوقف اعلام گردید. در آن سال نمودار های سازمان جهانی گردشگری نشان می داد که ایران میزبان 4.1 میلیون توریست خارجی بوده است. این آمار 55 درصد کمتر از آمار مسافران در سال 2019 و پیش از همه گیری کروناست که عدد 9.11 میلیون نفر را نشان می دهد. در این مورد ابراهیم پورفرج رییس هیأت جامعه تورگردانان ایران در خصوص وضعیت گردشگری در ایران ابراز نگرانی کرده گفته است: اگر بی تفاوت باشیم ایران از فهرست مقاصد سفر حذف می شود. باید تلاش کنیم بازار ایران را برگردانیم. بسیاری از توراپراتور های خارجی، ایران را از فهرست مقاصد سفر خارج کرده اند. اگر این رویه طولانی شود، دیگر نامی از ایران در بین مقاصد سفر آورده نمی شود. نباید مبنای کار ما این باشد که مثلاً 100 هزار نفر از عراق به ایران بیایند و باقی بازار های گردشگری را تعطیل کنیم.

در سال 1403، شرایط منطقه ای نامساعد و همچنین بسته شدن موقت آسمان ایران در برخی ایام، تأثیر مستقیم و قابل توجهی بر کاهش ورود گردشگر به کشور داشت. در این سال، بسیاری از تورهای گردشگری ورودی یا تعلیق و یا کاملاً تعطیل شدند و تنها گردشگران کشورهای همسایه به ویژه عراق همچنان به ایران سفر می کردند. در همین خصوص نایب رییس سابق جامعه تورگردانان ایران گفته است: گردشگری ورودی ایران در شرایط بسیار دشواری قرار دارد و عملاً متوقف شده است. در حال حاضر، تقریباً هیچ گروه گردشگر اروپایی یا آمریکایی به ایران سفر نمی کند و بازار گردشگری ایران محدود به روس ها و چینی ها، آن هم در تعداد محدود، شده است.

همچنین گزارش ها نشان می دهد که حتی فصل بهار، که معمولاً به عنوان فصل اوج گردشگری در ایران شناخته می شود، در سال 1403 نیز نتوانست به بهبود وضعیت کمک کند و روند رکود ادامه داشته است. با این وجود، حضور روس ها در ایران نیز بسیار چشم گیر نبود. در این مورد حرمت الله رفیعی، رییس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی ایران ، پیشتر اشاره کرده بود: از 5 میلیون و 200 هزار گردشگری که سال گذشته از روسیه به ترکیه سفر کرده بودند، کمتر از یک درصد از این گردشگران وارد ایران شدند.

در سال 1404 با این وجود که روادید برای برخی کشورهای دوست همچون روسیه و چین لغو شد، اما سهم ایران از گردشگران میلیونی چین و روسیه ناچیز بوده است. با گذر از سه ماه ابتدایی سال و ورود به تابستان سال 1404، در حالی که توقع می رفت با ورود به این فصل، تعداد گردشگران افزایش یابد، اما گزارش ها حاکی از آن است که حتی گردشگران داخلی نیز کمتر به سفر می روند. در این میان بیشترین سهم گردشگری داخلی مربوط به تعطیلات نوروز و سپس در روزهای جنگ 12 روزه بوده است.

بر اساس سند چشم انداز 20 ساله گردشگری ایران که در دی ماه 1383 تصویب شده، انتظار می رفت تا سال 1404 تعداد گردشگران ورودی ایران به 20 میلیون نفر و درآمدزایی از این محل به حدود 25 میلیارد دلار برسد، سهمی معادل 1.5 درصد از گردشگری جهان. در این مورد روزنامه اعتماد در گزارشی نوشته است: در صورت تحقق این سند، ایران در سال 1404 می توانست مدعی سهم 1.5 درصدی از گردشگری جهان باشد. با وجود این سند، اما هم گزارش سازمان جهانی گردشگری و هم گزارش های وزارت میراث فرهنگی نشان می دهد که تعداد گردشگر ورودی و میزان درآمدزایی از ورود گردشگران خارجی به هدف گذاری سند 20 ساله نرسیده است.

در سال های اخیر عراق اصلی ترین کشور مبدأ گردشگران ورودی به ایران بوده است. با وجود رکود کلی گردشگری، سفر شهروندان عراقی به ایران که عمدتاً با اهداف زیارتی، درمانی یا خانوادگی بوده است تداوم داشته. اما این گردشگران از نظر تعداد محدود و از نظر درآمدزایی توان جبران کاهش بازارهای غربی یا آسیای شرقی را ندارند. در گزارشی از فرارو اقتصاددانی بیان کرده است: شکی وجود ندارد که جذب گردشگران عراقی مثبت است، اما تعداد گردشگران عراقی در برابر حجم بالای جذابیت های گردشگری در ایران، بسیار اندک به نظر می رسد.

به جز آن، ایران در جذب گردشگران روسی و چینی نیز تلاش هایی کرده، از جمله لغو روادید. با این حال، سهم ایران از گردشگران میلیونی روسیه و چین (باتوجه به جمعیت آن ها) ناچیز باقی مانده است. این مساله حتی پس از جنگ اوکراین و افزایش سفر روس ها به ترکیه ادامه داشته است و ایران نتوانسته بیش از یک درصد از آن ها را جذب کند. طبق گزارشی از فرارو، بیشتر شدن تعداد ورودی های روسی به این کشور نشات گرفته از اعمال محدودیت های پروازی کشورهای غربی بر توریست های روسی به دلیل حمله مسکو به اوکراین بود اما تاثیر مستقیمی بر رشد اقتصادی این کشور داشت.

در مورد گردشگران اروپایی و آمریکایی نیز، همانطور که پیش تر اشاره شد ورودی ها تقریبا به صفر رسیده است. پیش تر محمد بهشتی شیرازی، رییس پیشین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در گفت وگویی با فرارو اشاره کرده بود: فضایی که به غلط، در سایه دستگیری برخی جاسوسان در ایران ایجاد شده به این شکل است که گویی هر گردشگری که از کشور های اروپای غربی و آمریکایی شمالی به ایران بیاید فورا دستگیر می شود. به دلیل ایجاد همین نوع فضای رعب و وحشت، گردشگران خارجی ترجیح می دهند مقاصد گردشگری دیگری را انتخاب کنند. برخی کشور ها نیز ایران را به عنوان یک مقصد گردشگری با درجه خطر بالا طبقه بندی کرده اند و به شهروندانشان توصیه می کنند به ایران سفر نکنند؛ بنابراین برای گردشگرانی که از مناطقی خاص به ایران سفر می کنند، سفر به کشور ما تبدیل به گردشگری ماجراجویانه (Adventure Tourism) می شود.