با فروکش کردن موقت تنش ها در پی جنگ 12روزه اخیر میان ایران و اسراییل دیپلماسی باردیگر در کانون تحولات منطقه ای و بین المللی قرار گرفته است. انتشار خبر توافق اولیه میان تهران و سه کشور اروپایی (آلمان، فرانسه و انگلیس) جهت ازسرگیری مذاکرات هسته ای، آن هم در میانه افزایش بی اعتمادی متقابل، حامل پیام هایی متناقض است که نشان از تقارن امید به دیپلماسی و بیم از بازگشت دوباره به فضای تهدید و فشار دارد.

به گزارش اعتماد، در شرایطی که مقامات ایران از اراده واقعی برای بازگشت به گفت وگو سخن می گویند، غرب به ویژه امریکا و اروپا از فرصت محدود و ضرورت پیشرفت ملموس می گویند. همزمان تهدید به فعال سازی مکانیسم ماشه ازسوی سه کشور اروپایی و اظهارات مقامات غربی درخصوص بازگشت تحریم های شورای امنیت، نشان دهنده فشار فزاینده ای است که با هدف واداشتن تهران به امتیازدهی طراحی شده است. در این میان، سایه سنگین حملات اخیر به تاسیسات هسته ای صلح آمیز ایران و تحلیل های متناقض رسانه های غربی درباره میزان خسارات، به وضوح ابعاد روانی نبردی پنهان را نشان می دهد که بر میز مذاکرات سایه افکنده است.

ازسوی دیگر، گزارش هایی از احتمال ارسال تجهیزات نظامی بیشتر به تل آویو ازسوی امریکا، گمانه زنی ها درباره بازگشت احتمالی درگیری ها را تقویت کرده اند. با وجود این، مقامات ایرانی همچنان بر این باورند که راه خروج از این بن بست صرفا از مسیر دیپلماسی می گذرد مشروط به ترک جاه طلبی های نظامی و ارایه تضمین های روشن. حال باید دید آیا اروپا به دنبال احیای نقش مستقل خود در پرونده هسته ای است یا با امریکا در مسیر فشار حداکثری همگرا شده است و مهم تر از همه، ایران چگونه خواهد توانست در میانه این نبرد چندوجهی، از منافع و امنیت خود پاسداری کند.

به این بهانه با هدف ارزیابی سناریوهای احتمالی تحولات روزهای آینده میان تهران و دولت های غربی با کارشناسانی گفت وگو کرده ایم. علی بیگدلی، کارشناس مسائل سیاست خارجی ضمن اشاره به تحولات مهم حاکم بر ژئوپلیتیک خاورمیانه تاکید کرد باید ضمن درک واقع بینانه از چنین شرایطی ابتکار عمل در حوزه دیپلماسی با امریکا و اروپا را در دست بگیریم. مکی اما ضمن اشاره به مثبت خواندن آغاز رایزنی های تازه ایران و کشورهای اروپایی اشاره کرد که در شرایط کنونی پرتنش و حساس، این فرصت برای کاهش تنش ها و حفظ برجام اهمیت حیاتی دارد.

مشروح گفت وگو در ادامه می آید:

علی بیگدلی: احیای اعتماد به آژانس بین المللی انرژی اتمی نخستین گام در مسیر تنش زدایی است

علی بیگدلی، کارشناس مسائل امریکا در پاسخ به سوالی در باب آینده رایزنی های میان تهران و واشنگتن با لحاظ کردن شروطی که ایران برای بازگشت به دیپلماسی قائل شده است تاکید کرد: ما امروز با معضلی مهم مواجه هستیم و آن اینکه در وضعیت بلاتکلیفی و بی عملی در برابر مجموعه ای چهارضلعی از بازیگران بین المللی قرار گرفته ایم که با ما در تعارض هستند: امریکا، اروپا، اسراییل و آژانس بین المللی انرژی اتمی.

لذا در چنین شرایطی به وضوح نیازمند اتخاذ تصمیمی عاقلانه و راهبردی هستیم که منافع ملی را در اولویت قرار دهد، نه سیاست های پرتنش و هزینه زا. برای کاهش سطح تنش، باید ابتکار عمل را در دست بگیریم. نخستین گام، بازسازی اعتماد با آژانس بین المللی انرژی اتمی است. شفافیت، می تواند یکی از ابزارها جهت کاهش تنش برای ورود به مذاکرات باشد. این کارشناس مسائل سیاست خارجی در ادامه گفت: نکته دیگر، نحوه ورود به مذاکره است.

دیپلماسی برای حل اختلافات طراحی شده است. به نظر می رسد باید پیش از تشدید بحران ها، باب گفت وگو را باز کنیم. بیگدلی در ادامه با اشاره به اظهارات اخیر نمایندگان مجلس در باب انجام غنی سازی نود درصدی تاکید کرد: چنین طرح هایی بسیار پرریسک و خطرناک هستند و می تواند کشور را به سمت الگوهایی چون کره شمالی سوق دهد و انزوای سیاسی و اقتصادی ایران را عمیق تر کند. به باور بیگدلی در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه، ممکن است شاهد بازگشت تحریم های همه جانبه و خروج از سازمان هایی چون بریکس و شانگهای باشیم.

لذا اکنون بیش از هر زمان دیگری به عقلانیت در سیاست خارجی نیاز داریم. به گفته این تحلیلگر مسائل سیاست خارجی تغییرات ژئوپلیتیک در منطقه، الزامات تازه ای را برای ما ایجاد کرده که باید با درک واقع بینانه به آن پاسخ دهیم. ادامه سیاست های پیشین به ضرر منافع ملی کشورمان خواهد بود و ما باید این تغییرات در ژئوپلیتیک خاورمیانه را به خوبی درک کنیم.

بیگدلی در پاسخ به سوالی دیگر مبنی بر پیامدهای گمانه زنی های ادعایی واشنگتن مبنی بر میزان خسارات تجاوز امریکا به تاسیسات هسته ای کشورمان تاکید کرد: فراموش نکنید در شرایطی قرار داریم که هر لحظه احتمال حمله اسراییل به ایران وجود دارد. نباید این مساله را کوچک یا بی اهمیت تلقی کنیم. توجه بیش از حد به حواشی تقابل جناح های امریکایی که مدام بر این موضوع تاکید می کنند به همراه تعلل و بی تصمیمی در چنین وضعیتی، صرفا بستر را برای اعمال فشارهای بیشتر یا حتی حملات احتمالی بعدی فراهم می کند. بنابراین باید بدون توجه به این حواشی پیش دستانه عمل کنیم و ابتکار عمل را در دست بگیریم. اینکه منتظر بمانیم دیگران چه تصمیمی می گیرند تا ما متناسب با آن واکنش نشان دهیم، رویکردی نادرست است.

به گفته بیگدلی از طرفی آنچه امروز در امریکا در جریان است، عمدتا ریشه در اختلافات حزبی و جناحی دارد. دموکرات ها اعلام کرده اند که هیچ یک از اقدامات تهاجمی امریکا در قبال ایران موفقیت آمیز نبوده است. ما نباید وارد این کشمکش های داخلی امریکا شویم و نباید سیاست خارجی خود را برمبنای اختلافات میان دموکرات ها و جمهوری خواهان تنظیم کنیم. اولویت ما باید تامین منافع ملی ایران باشد. مهم است که ایران جایگاه خود را در خاورمیانه بازتعریف کند.

منافع ما ایجاب می کند که در بازی جدید خاورمیانه، نقش فعال و مستقلی ایفا کنیم. راهکار کلیدی، ورود مستقیم به مذاکره با امریکا و اروپا است. این کارشناس مسائل سیاست خارجی در ادامه گفت: فعال شدن اسنپ بک به صورت همزمان می تواند ایران را با یک خشکسالی اقتصادی عمیق مواجه کند؛ وضعیتی که در آن نه چین و نه روسیه امکان استفاده از حق وتو در شورای امنیت را ندارند و ما عملا در مقابل یک جبهه متحد بین المللی قرار خواهیم گرفت. ورود به مذاکره مستقیم با امریکا، از یک سو می تواند مانع چنین فشاری شود و از سوی دیگر، به نوعی پاسخ استراتژیک به تهدیدات اسراییل نیز تلقی خواهد شد.

بیگدلی در پاسخ به پرسشی دیگر در باب ارزیابی دیدار اخیر مقامات دفاعی تل آویو و واشنگتن و امضای یادداشت محرمانه انتقال تسلیحات تاکید کرد: حمایت ایالات متحده از اسراییل یک قاعده نانوشته در سیاست امریکاست؛ چه در میان جمهوری خواهان و چه دموکرات ها و نقش لابی های حامی اسراییل بسیار پررنگ است. در حملات اخیر اسراییل که به مدت دوازده روز ادامه یافت و هزینه ای بالغ بر ده میلیارد دلار در بر داشت، بخش زیادی از تامین مالی ازسوی نهادها و لابی های حامی اسراییل صورت گرفت. حتی در خرید سلاح ها و تجهیزات نظامی نیز که اخیرا میان مقامات امریکایی-اسراییلی انجام شده، عمده هزینه ها مستقیما از بودجه اسراییل پرداخت نمی شود، بلکه توسط لابی های یهود امریکا تامین می شود.

مرتضی مکی: تشدید بحران در خاورمیانه برای اروپا هزینه زا خواهد بود و به همین دلیل تروییکای اروپایی به دنبال راه حل دیپلماتیک هستند

مرتضی مکی، کارشناس روابط بین الملل در پاسخ به پرسشی در باب چرایی خیز اروپا برای فعال سازی مکانیسم ماشه خاطرنشان کرد: روابط ایران و اروپا طی سال های اخیر بسیار پرچالش و پرتنش بوده است تا جایی که می توان گفت در چهار دهه گذشته، هیچ گاه سطح تنش میان دو طرف تا این حد بالا نبوده است. علت این مساله آن است که تا پیش از جنگ اوکراین، برنامه هسته ای ایران برای اروپایی ها یک موضوع قابل حل از مسیر گفت وگو و دیپلماسی تلقی می شد.

آنها معتقد بودند می توان از طریق مذاکرات، چه در قالب تروییکای اروپایی و چه در چارچوب گفت وگوهای پنج به علاوه یک، به یک توافق میانه برای نظارت و مهار برنامه هسته ای ایران دست یافت. اما بعد از حمله روسیه به اوکراین و تحولاتی دیگر شرایط دگرگون شد. روابط ایران و اروپا وارد مرحله ای از پیچیدگی و تنش شد که دیگر ایران تنها یک مساله برای اروپا نبود، بلکه به یک چالش امنیتی تبدیل شد. از نگاه اروپایی ها، هر کشوری که در کنار روسیه قرار گیرد، به نوعی در جبهه کرملین تعریف می شود. همین مساله نگاه آنها به ایران را تغییر داد.

به باور مکی در همین فضا، جایگاه اسراییل در سیاست خارجی و امنیتی اروپا، به ویژه در یکی، دو سال گذشته، باعث شد اروپایی ها رویکردی تهاجمی تر نسبت به ایران درپیش بگیرند تا جایی که سه کشور اروپایی صراحتا از حمله احتمالی اسراییل به ایران حمایت کردند. حتی آلمان، کشوری که از آن تا حدی به عنوان کشوری با بیشترین سطح تعامل با ایران یاد می شد، در جریان حمله اسراییل به ایران، موضعی تند و کم سابقه اتخاذ کرد.استفاده صدراعظم آلمان از تعبیر کار کثیف که نتانیاهو در قبال حمله به ایران به کار برده بود، نشان داد که سطح خصومت و بی اعتمادی میان دو بازیگر تا چه میزان افزایش یافته است.

مکی در ادامه گفت وگویش تاکید کرد: در چنین فضای متشنجی، اروپایی ها از ابزار مکانیسم ماشه یا اسنپ بک برای افزایش فشار بر ایران بهره گرفتند. آنها پیش تر صرفا خواهان نظارت دایمی بر برنامه هسته ای ایران بودند، نظارتی که در چارچوب برجام محقق شده بود، اما اکنون پا را فراتر گذاشته اند و توقف غنی سازی اورانیوم و حتی کاهش برد موشک های ایران را مطالبه می کنند؛ خواسته هایی که امریکا و اسراییل نیز به شدت پیگیر آن هستند.

به گفته مکی در چنین شرایطی، اروپا دیگر نقش میانجیگر را میان تهران و واشنگتن ایفا نمی کند، بلکه در جایگاه همراه امریکا و اسراییل قرار گرفته و در تقابل مستقیم با ایران ظاهر شده است. این وضعیت شرایط دشواری را برای تهران ایجاد کرده است.

این کارشناس مسائل اروپا در ادامه گفت: حال اگر مکانیسم ماشه به عنوان آخرین ابزار فشار فعال شود، عملا باید آن را مرگ قطعی برجام دانست. در این صورت، تحریم های شورای امنیت سازمان ملل مجددا بازخواهد گشت؛ با این تفاوت که برخلاف تحریم های فعلی که عمدتا ازسوی امریکا اعمال می شود، تحریم های مکانیسم ماشه ذیل منشور سازمان ملل تعریف می شوند و از مشروعیت بین المللی برخوردار خواهند بود.

به باور مکی فعال شدن اسنپ بک به این معناست که ایران تحت فصل هفتم منشور ملل متحد قرار می گیرد، یعنی به عنوان تهدیدی برای صلح و امنیت بین المللی معرفی می شود. در چنین شرایطی، کشورهای دیگر این مجوز را خواهند داشت که کشتی های ایرانی را توقیف یا بازرسی کنند. این موضوع برای ایران نه تنها از نظر اقتصادی بلکه از منظر سیاسی و امنیتی نیز تبعات بسیار سنگینی به همراه خواهد داشت.

این کارشناس مسائل سیاست خارجی در پاسخ به سوالی دیگر مبنی بر نوع واکنش ایران به کنش متقابل اروپا گفت: گمانه زنی هایی درباره خروج ایران از معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) مطرح شده است. با این حال، حتی اگر این تصمیم به طور جدی در محافل سیاسی ایران مورد بررسی قرار گیرد، تحقق عملی آن ممکن است با موانع متعددی روبه رو باشد، چراکه خروج از ان پی تی پیامدهای سنگینی خواهد داشت و ممکن است تا سال ها ایران نتواند تبعات آن را مدیریت کند.

به گفته مکی در صورت وقوع چنین سناریویی، روابط ایران با غرب و به طور کلی با جامعه جهانی به شدت پرتنش و چالش برانگیز خواهد شد. ازسوی دیگر، روند امنیتی سازی پرونده هسته ای ایران در سطح بین المللی شدت خواهد گرفت و چشم انداز عادی سازی روابط با کشورهای غربی بیش از پیش تیره و پیچیده خواهد شد. مکی در ادامه با اشاره به توافق ایران و تروییکای اروپایی که مبنی بر رایزنی درباره تمدید ضرب الاجل اسنپ بک صورت گرفته، خاطرنشان کرد: اروپایی ها نیز به خوبی از تبعات تشدید بحران آگاهند.

آنها می دانند که اگر سطح تنش، ناامنی و بی ثباتی در منطقه بیش از این افزایش یابد، دامنه پیامدهای آن به خود اروپا نیز خواهد رسید. فراموش نکرده اند که در سال های 2015 و 2016، موج مهاجرت ناشی از درگیری های سوریه، عراق و حتی ترکیه، چه فشار عظیمی را متوجه مرزهای اروپا کرد. آن تجربه، به وضوح میزان آسیب پذیری اروپا را در برابر ناآرامی های خاورمیانه نشان داد، به ویژه آنکه این پیامدها تنها محدود به مسائل مهاجرتی نیست، بلکه تبعات سیاسی و امنیتی گسترده تری نیز برای دولت های اروپایی خواهد داشت.

به گفته مکی شاید همین نگرانی ها باعث شده باشد که در آخرین دور گفت وگوی تلفنی میان آقای سیدعباس عراقچی و وزرای خارجه سه کشور اروپایی، طرفین تلاش کردند بار دیگر به یکدیگر فرصت دهند. هدف این فرصت تازه، یافتن راه حلی برای جلوگیری از فعال سازی مکانیسم ماشه است.

این کارشناس مسائل بین الملل همچنین تاکید کرد: قرار است در هفته آینده نشستی میان نمایندگان ایران با نمایندگان اروپایی برگزار شود. این ملاقات می تواند نشانه ای از توافق اولیه دو طرف برای جلوگیری از مرگ برجام از طریق اسنپ بک باشد. در چنین شرایط حساسی، باید از این فرصت حداکثری استفاده کرد تا بتوان از این وضعیت پیچیده، خطرناک و آمیخته به عدم قطعیت عبور کرد.

این کارشناس مسائل سیاست خارجی در ادامه گفت: اخیرا آنتونی بلینکن، وزیر خارجه سابق امریکا، اظهاراتی مطرح کرده است مبنی بر اینکه ایران آمادگی داشته تا با اروپایی ها بر سر یک سطح غنی سازی پایین تر از یک درصد به توافق برسد؛ البته این ادعا تاکنون واکنشی رسمی از سوی مقامات داخلی ایران را به دنبال نداشته اما اگر صحت داشته باشد، نشان می دهد که سطح انعطاف پذیری ایران در مذاکرات قابل توجه است و تهران تلاش دارد تا با حفظ بخش هایی از چرخه سوخت و تداوم فعالیت سانتریفیوژها، در عین حال به نگرانی های طرف های اروپایی نیز پاسخ دهد. به بیان دیگر، ایران خواهان حفظ چارچوب فنی و راهبردی برنامه هسته ای خود است، اما در مقابل حاضر است برخی محدودیت ها را نیز بپذیرد تا زمینه برای توافق فراهم شود.

مکی در ادامه گفت: حال اینکه اکنون پرسش اساسی آن است که آیا اروپایی ها، به ویژه پس از جنگ 12روزه اخیر و تحولات منطقه، حاضر به پذیرش چنین توافقی هستند یا خیر، روند آتی مذاکرات میان ایران و اروپا به این مساله گره خورده است. در صورتی که توافقی در این زمینه حاصل نشود، احتمال آن می رود که اروپا به سمت تشدید فشارهای سیاسی حرکت کند و بار دیگر مکانیسم ماشه را به جریان بیندازد. با این همه راهبرد معقول آن است که از فرصت ایجاد شده برای گفت وگو با اروپا به بهترین شکل بهره برداری شود.

حتی اگر دستیابی به یک توافق جامع در کوتاه مدت امکان پذیر نباشد، می توان با تلاش مضاعف به یک توافق موقت یا حداقل تمدید قطعنامه 2231 شورای امنیت برای یک سال دیگر دست یافت. مکی در پاسخ به پرسشی دیگر مبنی بر متغیرهای تاثیرگذار بر کنش جدید تهران و تروییکای اروپایی مبنی بر بازگشت به میز مذاکره خاطرنشان کرد: به هر حال، پس از جنگ دوازده روزه اخیر، موضوع فعال سازی مکانیسم ماشه با جدیت بیشتری در محافل دیپلماتیک مطرح شده است. در این میان، دیپلماسی همچنان به عنوان ابزاری موثر و کارآمد برای جلوگیری از جنگ و مهار گزینه نظامی مطرح است.

هر چند جنگ دوازده روزه دستاوردها و موفقیت هایی به همراه داشت، اما در عین حال آسیب هایی را نیز آشکار ساخت که نمی توان از آنها چشم پوشی کرد. به باور مکی در شرایط کنونی، اینکه مطالبه توافق جدید از سوی ایران مطرح شده یا از طرف اروپایی ها، موضوعی فرعی تلقی می شود. آنچه اهمیت دارد، رویکرد دوجانبه و متقابل طرفین برای دستیابی به یک توافق موقت و یک راه حل عملی است که البته نیازمند زمان بیشتری برای تکمیل و تثبیت است. نفس رسیدن به چنین توافقی، در فضای پر تنش فعلی، خود دستاورد مهمی محسوب می شود.

این کارشناس مسائل اروپا در ادامه تاکید کرد: هر دو طرف می دانند که وخامت اوضاع تا چه حد جدی است و شرایط می تواند به سرعت به سمت بی ثباتی بیشتر حرکت کند. از همین رو، تلاش می کنند به راه حلی کوتاه مدت دست یابند که در گام نخست، ضرب الاجل فعال سازی مکانیسم ماشه را به تعویق بیندازد. در کنار این تحولات، باید به وضعیت ناپایدار و تا حدی غیرقابل پیش بینی منطقه، به ویژه در سوریه و عراق نیز توجه داشت. شرایط منطقه ای نشان می دهد که هرگونه تشدید بحران در پرونده هسته ای ایران، می تواند تاثیرات چندوجهی در حوزه های امنیتی، سیاسی و مهاجرتی برای منطقه و اروپا به دنبال داشته باشد.

به گفته این کارشناس مسائل بین الملل به نظر می رسد امریکایی ها نیز از توافق احتمالی ایران و اروپا حمایت خواهند کرد. تجربه جنگ اوکراین نشان داد که واشنگتن بدون همکاری و همراهی اروپا قادر به مدیریت بحران های پیچیده بین المللی نیست.

در مواجهه با ایران نیز این تصور در میان امریکایی ها وجود دارد که اگر اروپا نقش واسطه گرانه خود را حفظ کند، شانس بیشتری برای رسیدن به توافق هسته ای فراهم خواهد شد. پنج دور مذاکرات غیرمستقیم ایران و امریکا که پیش از این انجام شده، همراه با فضای بی اعتمادی تشدید شده پس از جنگ اخیر، اکنون وارد مرحله تازه ای شده است. در این فضا، گفت وگو با اروپا می تواند همچون یک فرصت در دل بحران عمل کند. فضایی که هر چند آمیخته به تهدید است، اما می تواند مسیر رسیدن به یک توافق موقت در مورد برنامه هسته ای ایران را هموارتر کند.

مکی در پاسخ به سوال دیگری مبنی بر ارزیابی رویکرد احتمالی روسیه و چین به عنوان شرکای تهران در قبال فعالسازی مکانیسم ماشه تاکید کرد: نکته مهم دقیقا همین جاست؛ جنگ دوازده روزه اخیر به خوبی نشان داد که ایران با نوعی تنهایی استراتژیک در عرصه بین المللی مواجه است. هر چند پس از پایان جنگ، شاهد گفت وگوهای دیپلماتیک فعالی میان ایران و چین و روسیه بوده ایم، اما باید در نظر داشت که هر دو کشور نیز با امریکا در تقابل هستند و صرفا براساس منافع خود عمل می کنند. موضع گیری چین و روسیه در قبال ایران ممکن است تا حدودی با هدف تضعیف امریکا صورت گیرد، اما این به هیچ وجه به معنای پشتیبانی بی قید و شرط از ایران نیست.

به باور مکی واقعیت آن است که در صورت فعال سازی مکانیسم ماشه، حتی دست چین و روسیه نیز برای حمایت های سیاسی، اقتصادی یا نظامی از ایران بسته خواهد شد. این دو کشور، به ویژه چین، همواره از حفظ وضع موجود و بهره برداری از ساختارهای کنونی نظام بین الملل سود برده اند و طی چهار دهه گذشته همین نظم بین المللی را به نفع توسعه اقتصادی خود به کار گرفته اند.

بنابراین بعید است که در مقابل قطعنامه های شورای امنیت که ممکن است بار دیگر ذیل مکانیسم ماشه فعال شود، بایستند یا آنها را نادیده بگیرند. از منظر روسیه نیز نباید انتظار چندانی داشت. این کارشناس مسائل سیاست خارجی در ادامه گفت: در چنین شرایطی، ایران باید تمام تلاش خود را معطوف به جلوگیری از فعال شدن مکانیسم ماشه کند، چراکه اگر این روند به سرانجام برسد، تنش ها به سطحی بی سابقه خواهد رسید و شرایط کشور از نظر سیاسی، اقتصادی و امنیتی به شدت پیچیده تر خواهد شد.