حسین سلاح ورزی رییس سازمان ملی کارآفرینی ایران در دنیای اقتصاد نوشت: در سال های جنگ تحمیلی، زمانی که تحریم ها و تخریب زیرساخت های اقتصاد کشور را تضعیف کرده بود، دولت برای تامین نیازهای مردم در بخش کالاهای اساسی مانند برنج، روغن و شکر و حتی برخی کالاها مانند پنیر و کره به توزیع کوپنی روی آورد. این سیستم در ابتدا امیدی برای اقشار کم درآمد ایجاد کرد؛ اما با مشکلات بزرگی مثل فساد، توزیع نه چندان عادلانه و شکل گیری بازار سیاه مواجه شد.

کوپن ها گاهی در کوچه پس کوچه ها خریدوفروش می شدند و بخش مهمی از منافع آن به جای اینکه به نیازمندان برسد، به جیب دلالان می رفت. این تجربه تلخ تاریخی، حالا و بعد از چهار دهه که ایران در سال1404 با تبعات جنگ 12روزه اخیر اسراییل و چالش های اقتصادی مزمن دست وپنجه نرم می کند، درس مهمی به ما می دهد.

با وجود پیشنهادهایی برای بازگشت به سیستم کوپنی برای تامین معیشت مردم، به ویژه اقشار کم درآمد، بررسی شرایط امروز نشان می دهد که این راهکار نه تنها کارآمد نیست، بلکه می تواند بحران را عمیق تر کند. ایران امروز با تورمی حدود 41درصد، کاهش درآمدهای نفتی به دلیل تحریم های سنگین و کسری بودجه ای که مثل خوره به جان اقتصاد افتاده، در تنگنای سختی قرار دارد. جنگ 12روزه اخیر که بخشی از زیرساخت های حیاتی کشور را تهدید کرد، این مشکلات را به اوج رسانده است.

در شبکه های اجتماعی و فضای مجازی کاربران از هرج ومرج در بازارها می گویند؛ جایی که قیمت دلار در مقطعی باز هم 90هزار تومان را رد کرد و بعد با دخالت بانک مرکزی کمی آرام گرفت. این بالا و پایین شدن ها نشان می دهد اقتصاد ایران چقدر شکننده است. در این میان، خانواده های کم درآمد، که هر ماه با زحمت پول غذا و اجاره خانه را جور می کنند، بیش از همه ضربه می خورند. ایده توزیع کوپن برای تامین کالاهای اساسی شاید در نگاه اول جذاب باشد؛ اما وقتی به عمق ماجرا نگاه کنیم، مشکلاتش خودنمایی می کنند.

اول، سیستم کوپنی، همان طور که در دهه60 دیدیم، پر از دردسر است. اول از همه، فساد و بازار سیاه مثل سایه این سیستم را دنبال می کنند. آن زمان، کوپن ها گاهی به جای اینکه به دست نیازمندان برسند، در بازار سیاه فروخته می شدند. امروز هم، با توجه به ضعف نظارت و مشکلات زیرساختی، احتمال تکرار این سناریو زیاد است. گزارش هایی که همه ما جسته و گریخته می شنویم، از احتکار برخی کالاها و داروها حتی در شرایط عادی خبر می دهند. اگر کوپن به میدان بیاید، دلال ها احتمالا دوباره دست به کار می شوند و کالاهای یارانه ای به جای سفره فقرا، سر از بازارهای غیررسمی درمی آورند.

دوم، اجرای این سیستم هزینه سنگینی روی دوش دولت می گذارد. تامین کالاهای اساسی برای 85میلیون نفر، آن هم در شرایطی که خزانه دولت از کاهش درآمدهای نفتی لاغر شده، کار ساده ای نیست. این کار به منابع زیاد و ارز ترجیحی نیاز دارد؛ چیزی که در تحریم ها سخت به دست می آید. در طول جنگ 12روزه گمرک ایران توانست 1.3میلیون تن کالا ترخیص کند؛ اما ادامه این روند در بلندمدت، با توجه به مشکلات لجستیکی و تحریم ها، مثل راه رفتن روی طناب است.

سوم، وابستگی به واردات پاشنه آشیل سیستم کوپنی است. گندم، برنج، روغن، دارو، نهاده های کشاورزی لازم برای تولید گوشت ومرغ و لبنیات؛ خیلی از چیزهایی که به اسم کالای اساسی می شناسیم، از خارج می آیند. اگر سیستم کوپنی بخواهد روی این کالاها متمرکز شود، نیاز به ارز خارجی بیشتر می شود و هر اختلالی در تامین این ارز، مثل قطعی در زنجیره واردات، می تواند قفسه ها را خالی کند. در شرایط تحریم، این ریسک اصلا کم نیست.

چهارم، کوپن ها دست وپای خانواده ها را می بندند. وقتی کوپن فقط برای چند قلم کالای خاص باشد، خانواده ای که به منابع و بودجه و پول نقد برای سایر نیازهای زندگی روزمره اجاره، درمان، یا مدرسه بچه ها نیاز دارد، چه کار کند؟

پنجم، این سیستم به تولید داخلی ضربه می زند. وقتی تقاضا به سمت کالاهای یارانه ای و اغلب وارداتی می رود، کشاورزان و تولیدکنندگان داخلی انگیزه شان را از دست می دهند. در کشوری که خودکفایی اقتصادی برای بقا در برابر تحریم ها حیاتی است، این ضربه می تواند بلندمدت و جبران ناپذیر باشد.

اما مشکلات سیستم کوپنی به همین ها ختم نمی شود و تبعاتش می تواند کل جامعه را به هم بریزد.

اول، اگر توزیع کوپن ناعادلانه باشد که با توجه به تجربه های گذشته بعید نیست، حس تبعیض بین مردم بالا می گیرد. در برخی از نقل قول های گفته شده حتما دیده ایم که حتی در روزهای عادی، برخی مناطق از دسترسی به کالاهای اساسی محرومند. این نابرابری می تواند شکاف اجتماعی را عمیق تر کند.

دوم، اگر سیستم درست کار نکند -مثلا اگر کالاها به موقع نرسند یا قفسه ها خالی بمانند-اعتماد مردم به دولت کم می شود. در شرایط بحرانی که همه باید یک صدا باشیم، این بی اعتمادی مثل سم است.

سوم، اعلام توزیع کوپن می تواند مردم را بترساند و باعث هجوم به فروشگاه ها شود. تجربه نشان داده است که شایعات کمبود کالا، حتی اگر درست نباشند، به احتکار خانگی و تورم بیشتر دامن می زنند.

چهارم، راه اندازی سیستم کوپنی نیاز به بوروکراسی پیچیده ای دارد، از شناسایی نیازمندان تا نظارت بر توزیع. در شرایطی که نهادهای ما با کمبود هماهنگی و منابع دست وپنجه نرم می کنند، این کار مثل اضافه کردن یک بار سنگین به دوش خسته دولت است.

جهان هم درس های مشابهی به ما می دهد. در ونزوئلا، بین سال های 2010 تا 2020، برنامه کوپن های غذایی که قرار بود گرسنگی را کم کند، با فساد و توزیع ناعادلانه به فاجعه ای تبدیل شد که فقر و ناامنی غذایی را بدتر کرد. اما در ترکیه، وقتی تورم در سال2022 بالا رفت، دولت با پرداخت یارانه های نقدی هدفمند و حمایت از تولید داخلی، بهتر توانست اوضاع را مدیریت کند. این تجربه ها می گویند که راهکارهای نقدی و تقویت تولید داخلی از کوپن پایدارترند.

پس چه باید کرد؟ به جای کوپن، راهکارهایی هست که با واقعیت های ایران جور درمی آیند.

اول، پرداخت یارانه نقدی به خانواده های کم درآمد، با استفاده از پایگاه های داده مثل سامانه رفاه ایرانیان می تواند به آن ها قدرت انتخاب بدهد و فشار روی زنجیره تامین را کم کند.

دوم، سرمایه گذاری در کشاورزی و صنایع غذایی داخلی، کنار گسترش تجارت تهاتری با کشورهایی مثل چین و روسیه یا بعضی از کشورهای عضو گروه بریکس (اگر واقعا چنین توافقی کار می کند)، می تواند وابستگی به واردات را کم کند.

سوم، هماهنگی بانک مرکزی و نهادهای اقتصادی برای کنترل نرخ ارز و جلوگیری از التهابات روانی، مثل کاری که در جنگ 12روزه کردند، بازار را آرام نگه می دارد.

چهارم، اطلاع رسانی شفاف درباره ذخایر کالا و برنامه های دولت می تواند جلوی شایعات و هجوم به بازارها را بگیرد. پنجم، مساعدت ها و حمایت های مالی و معافیت مالیاتی برای کسب وکارهای کوچک می تواند جلوی بیکاری و رکود را بگیرد.

در این روزهای سخت که ایران با تحریم، تورم، و زخم های جنگ 12روزه دست وپنجه نرم می کند، سیستم کوپنی راه به جایی نمی برد. فساد، هزینه بالا، وابستگی به واردات و پیچیدگی اجرایی، این سیستم را ناکارآمد می کند و تبعاتی مثل نابرابری، بی اعتمادی و التهاب بازار را به دنبال دارد. به جای آن، سیاست هایی مثل یارانه نقدی هدفمند، تقویت تولید داخلی، مدیریت هوشمندانه و شفافیت اطلاع رسانی می توانند معیشت مردم را تامین کنند و از تشدید بحران جلوگیری کنند. این راهکارها نه تنها به مدیریت امروز کمک می کنند، بلکه ایران را در برابر شوک های احتمالی آینده آماده تر می کنند.