شاهنامه فردوسی، فراتر از یک کتاب تاریخی، مجموعه ای از داستان های جذاب برای همه نسل ها و سنین است. تا امروز در بسیاری از موارد این روایت های حماسی و پرهیجان، الهام بخش نویسندگان و فیلم سازان سراسر جهان بوده اند، از پویانمایی های فانتزی گرفته تا فیلم های اکشن و حماسی که نبردهای دیروز و امروز را به تصویر می کشند. اما سؤال مهم این جاست: ما چقدر از این گنجینه استفاده کرده ایم؟ آیا سینما و ادبیات ایران توانسته اند از این اثر ماندگار بهره ببرند؟ حقیقت تلخ این است که سهم ما در اقتباس از شاهنامه تقریباً هیچ است.

به گزارش خراسان، به تازگی در فضای مجازی صحبت هایی از فرانسیس فورد کاپولا، کارگردان معروف و سازنده فیلم مشهور پدرخوانده دوباره آن هم پس از چند سال در رسانه ها پربازدید شده است. به همین بهانه، در این گزارش نگاهی می اندازیم به چند اثر سینمایی و ادبی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم از این شاهکار حکیم توس الهام گرفته اند. واقعیت این است که دیگر کشورها در مقایسه با سینما، پویانمایی و داستان نویسی در زمینه اقتباس از شاهنامه سال های سال است که گوی سبقت را از ما ربوده اند.

فرانسیس فورد کاپولا، کارگردان مطرح هالیوود، در یکی از مصاحبه هایش از تأثیر شاهنامه فردوسی بر فیلم پدرخوانده سخن گفته و اظهار کرده است: اگر به داستان هایی علاقه مندید که رابطه پدر و پسر در آن ها نقش محوری دارد، می توانید یکی از قدیمی ترین کتاب های فارسی را بخوانید: شاهنامه، اثری که محور اصلی بسیاری از روایت هایش روابط پدر و پسری میان شاهان است.

ماجرای آشنایی کاپولا با شاهنامه از طریق نسخه صوتی انگلیسی این اثر آغاز شد که سال ها پیش در آمریکا منتشر شد و در بخشی از آن، مقدمه ای از خود کاپولا آمده است.

طبق اطلاعات منتشرشده در باشگاه شاهنامه پژوهان، حمید رحمانیان، گرافیست و فیلم ساز ایرانی مقیم آمریکا، پس از چاپ نسخه کامل انگلیسی شاهنامه، به سراغ پروژه ای خلاقانه رفت: طراحی نسخه مصور ماجرای ضحاک و سپس اجرای اپرای عروسکی سایه ای پرهای آتش که داستان زندگی زال را از کودکی تا پهلوانی روایت می کرد. این نمایش در سال 2016 در بورلی هیلز کالیفرنیا روی صحنه رفت. کاپولا نیز در زمان برگزاری این نمایش، در محل اجرای آن شرکت کرد و بنا بر گزارش لس آنجلس تایمز ، چنان مجذوب اجرا شد که آن را دو بار دیگر نیز دید.

بعدها کاپولا در مقدمه خود بر کتاب صوتی شاهنامه نوشت:

من فرانسیس فورد کاپولا هستم. شاهنامه، این حماسه عظیم شاهان، چند سال پیش به دستم رسید و با ولع خواندم. حس کردم گنجینه ای هم پایه گیلگمش و حماسه های هومر را کشف کرده ام؛ این بار از ایران باستان. اشعارش توسط فردوسی سروده شده اند و با داستان ها و نام های پادشاهانش، انتظارم را کاملاً برآورده کرد. من پیشتر نیز در رباعیات خیام با برخی از این فضاها آشنا شده بودم؛ شاعر محبوب دوران دبیرستانم که شعرهایش را حتی به دختران مورد علاقه ام هدیه می دادم!

البته پدر خوانده تنها اقتباس از شاهنامه به شمار نمی آید. بئاتریس سالاس، مترجم اسپانیایی شاهنامه، در گفت وگو با تعدادی ازرسانه ها به شباهت های چشم گیر این اثر با آثار ادبی جهان اشاره کرده و می گوید: وقتی ترجمه شاهنامه را آغاز کردم، متوجه شدم بسیاری از داستان ها را انگار جایی دیگر نیز دیده ام. با توجه به تخصصم در ادبیات، دریافتم که سروانتس، شکسپیر و حتی فیلسوفان غربی از شاهنامه الهام گرفته اند.

او همچنین به شباهت های مستقیم بین شاهنامه و سریال بازی تاج و تخت اشاره کرده و می گوید:

بسیاری از مردم نمی دانند اما در سریال Game of Thrones عناصر زیادی از شاهنامه گرفته شده است؛ از موی سفید تا دست بریده، سیمرغ، دیوار، جادوگر موی قرمز… همه این ها در شاهنامه وجود دارد.

از حوزه بزرگ سال و آثاری که برای آن ها تولید شده که بگذریم در حوزه کودک و نوجوان نیز شاهنامه جذابیت های فراوانی برای هنرمندان غربی داشته است. به عنوان مثال مقایسه جالبی میان داستان رودابه در شاهنامه و افسانه راپونزل در فولکلور آلمان دیده می شود. هر دو روایت، تصویر دختری با گیسوان بلند را ارائه می دهند که با آویختن موهایشان از برج، شرایطی برای فرار یا نجات فراهم می کنند.

پویانمایی گیسوکمند (Tangled) ساخته والت دیزنی در سال 2010، این روایت را بازآفرینی می کند؛ جایی که موهای راپونزل قدرت شفابخشی دارند. این عناصر نشان می دهند که مفهوم گیسوان بلند به عنوان نمادی از رهایی و قدرت، از شاهنامه تا فرهنگ غربی حضور دارد.

با وجود غنای روایت های شاهنامه، سینمای ایران سهم اندکی از آن برده است. هرچند تلاش هایی مانند فیلم رستم و سهراب (1336)، پویانمایی جمشید و خورشید (1384)، اپرای عروسکی رستم و سهراب و تئاتر هفت خان اسفندیار انجام شده اند، اما این آثار در برابر ظرفیت بی نظیر شاهنامه تنها گام هایی محدود هستند.