رشد مصرف واقعی خانوارهای ایرانی در سال1403 به منفی 0٫1 درصد رسیده است. رشدهای منفی در سال های گذشته نشان دهنده کاهش مستمر رفاه و قدرت خرید خانوارها است.

به گزارش دنیای اقتصاد، تحریم ها، تورم بالا و بی ثباتی اقتصادی مصرف واقعی خانوارهای کشور را به نیازهای اولیه محدود کرده است. رفع این چالش ها باید اولویت سیاستگذاران باشد.

رشد هزینه نهایی خصوصی که تحولات قدرت خرید و تقاضای خانوارها در اقتصاد را نشان می دهد، در سال 1403 به منفی 0.1درصد رسیده است. روند رشد واقعی مصرف خانوارهای ایرانی از ابتدای دهه1390 نشان دهنده کاهش مستمر رفاه و قدرت خرید خانوارهاست.

در میانه این دهه، رفع تحریم ها و کاهش نااطمینانی های سیاسی و اقتصادی موجب شد تا مصرف خانوارها نیز افزایش یابد. بیشترین میزان رشد واقعی مصرف خانوارها مربوط به سال 1396 (یک سال قبل از بازگشت تحریم ها) با عدد 6.4 درصد است. پس از این سال بازگشت تحریم ها، فرار سرمایه و تورم های بالا و مزمن موجب شد تا قدرت اقتصادی ایرانیان کاهش یابد.

رشد منفی شاخص هزینه مصرف نهایی خصوصی در بسیاری از سال های پس از این نشان دهنده کاهش رفاه خانوارها است. به عبارت دیگر در یک دهه گذشته این روند موجب شده است مصرف خانوارها بر نیازهای اولیه متمرکز و اعتماد عمومی نیز کاهش یابد. در چنین شرایطی سیاستگذار باید مجموعه ای از اقدامات هماهنگ را اجرا کند. همانند دوره برجام، کاهش ریسک های سیاسی مانند رفع تحریم ها بر افزایش رفاه خانوارها اثر مثبت خواهد داشت و نخستین گام در مسیر ایجاد ثبات است.

علاوه بر این مهار تورم، ایجاد ثبات اقتصادی و همچنین افزایش واقعی دستمزدها می تواند قدرت خرید خانوارها را بازسازی کند. همچنین برای جلوگیری از افزایش نرخ فقر، حمایت هدفمند از اقشار آسیب پذیر باید در دستور کار دولت قرار بگیرد.

هزینه مصرف نهایی خصوصی یکی از اجزای اصلی تولید ناخالص داخلی (GDP) محسوب می شود که نشان دهنده مجموع مخارج خانوارها برای خرید کالاها و خدمات است. هزینه مصرف نهایی خصوصی پنجره ای به رفتار مصرفی مردم باز می کند و از این رو، نقش مهمی در درک وضعیت کلی اقتصاد ایفا می کند.

این هزینه ها به 3دسته کلی تقسیم می شوند که هر کدام بخشی از زندگی روزمره را نمایان می کنند. کالاهای بادوام، مانند خودرو یا لوازم خانگی، خریدهایی هستند که تصمیمات مالی بزرگ تر خانوارها را نشان می دهند. دسته دوم کالاهای بی دوام مثل غذا و پوشاک هستند که به سرعت مصرف می شوند و بخش اعظم هزینه های روزانه را تشکیل می دهند.

هزینه برای خدماتی مانند آموزش، حمل ونقل و مراقبت های بهداشتی، نشان دهنده تلاش برای بهبود کیفیت زندگی هستند. این داده ها مشخص می کنند که خانوارها بیشتر به چه چیزهایی اهمیت می دهند و این ترجیحات با گذر زمان چگونه تغییر می کنند.

می توان گفت که مصرف واقعی خانوارها، یکی از شاخص های کلیدی سلامت اقتصاد است و به سیاستگذاران این امکان را می دهد تا استراتژی های موثرتری طراحی کنند. به عبارت دیگر افزایش مصرف واقعی خانوارها، معمولا نشانه ای از اعتماد مردم به اقتصاد و رشد آن است. اما کاهش هزینه مصرف نهایی بخش خصوصی می تواند هشداری برای وقوع رکود در اقتصاد باشد. در اغلب موارد، مصرف واقعی خانوارها، بزرگ ترین بخش GDP را تشکیل می دهد. بنابراین تغییرات آن اثر مستقیمی بر تولید ناخالص داخلی دارد.

بر اساس آمارهای رسمی هزینه مصرف نهایی خانوارها در سال 1403، به قیمت ثابت سال 1400 با رشد منفی 0.1درصدی نسبت به سال 1402 به حدود 414 هزار میلیارد تومان رسیده است. بررسی روند رشد هزینه مصرف نهایی خصوصی در ایران طی سال های 1390 تا 1403 نشان دهنده وجود ناپایداری قابل توجه در وضعیت معیشتی خانوارها و کاهش رفاه عمومی است.

در طول دوره زمانی مذکور اقتصاد ایران گرفتار بی ثباتی در سطح کلان، تورم های بالا و مزمن و کاهش مستمر قدرت خانوارهای کشور بوده است. در سال های 1391 و 1392، رشد منفی مصرف واقعی خانوارهای کشور بازتاب دهنده اثرات تحریم های اقتصادی، جهش های ارزی و رکود اقتصادی در آن سال ها است. با آغاز به کار دولت یازدهم و مذاکرات هسته ای در سال1393 روند رشد مصرف واقعی خانوارها تا حدودی بهبود یافت و به 1.6درصد رسید.

با دستیابی به توافق برجام در سال1394 و گشایش های نسبی اقتصادی مصرف واقعی خانوارها با رشد چشم گیر مواجه شد و در سال1396 به بیشترین میزان خود از سال1390 تا کنون یعنی 6.4 درصد رسید. به نظر می رسد این رشد ناشی از بهبود فضای روانی اقتصاد، کاهش نرخ تورم و ورود سرمایه ها و کالاهای مصرفی به بازار بوده است.

با این حال این روند صعودی تداوم نیافت و با خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم های گسترده در سال1397 به پایان رسید. در این سال شوک جدیدی به اقتصاد وارد شد که منجر به افت شدید در رشد مصرف واقعی خانوارها شد. در سال1398 این افت به اوج رسید و مصرف خانوارها بیش از 5 درصد کاهش یافت. تداوم تورم دو رقمی، کاهش ارزش ریال، افزایش نرخ بیکاری و نااطمینانی نسبت به آینده، موجب شد که رشد مصرف خانوارها در اغلب سال های بعدی منفی باشد.

تداوم کاهش رشد مصرف خانوار به این معناست که مردم توانایی کمتری برای تامین واقعی کالاهای ضروری دارند و مصرف آن ها بیش از پیش معطوف به نیازهای اولیه شده است. این روند نه تنها بیانگر فشار اقتصادی بر خانوارهاست، بلکه از نگاه کلان، نشانه ای از کاهش سهم مصرف در اقتصاد ملی و فرسایش سرمایه اجتماعی و امید عمومی به آینده نیز به شمار می رود. استمرار این وضعیت، بدون اصلاحات بنیادی در سیاست های اقتصادی و تعاملات خارجی، می تواند این شرایط را تشدید کند.

برای عبور از وضعیت نامطلوب مصرف واقعی خانوارها در اقتصاد ایران، اتخاذ مجموعه ای از سیاست های هماهنگ و مرحله بندی شده ضروری است؛ اقداماتی که باید همزمان به بهبود معیشت، ایجاد ثبات و تقویت بنیان های رشد بلندمدت معطوف باشند.

در گام نخست، سیاستگذار باید با اقداماتی فوری ریسک های سیاسی مانند جنگ و تحریم را از کشور دور کند. کاهش نااطمینانی های سیاسی به صورت خودکار می تواند نتایج مثبت اما کوتاه مدتی مانند کاهش نوسانات بازار ارز به همراه داشته باشد. بنابراین گام دوم استفاده از این فرصت کوتاه برای سیاستگذاری در راستای ثبات بخشی اقتصاد و مهار تورم است.

در کنار آن، حذف تصمیم گیری های خلق الساعه در بازارهای کالا و ارز، شفاف سازی سیاستگذاری و کاهش مداخلات ناگهانی می توانند رفتار مصرفی مردم را تعدیل کنند. بازسازی اعتماد عمومی همچنین نیازمند اصلاح روابط خارجی و کاهش تنش های منطقه ای و بین المللی است تا مردم افق روشنی از آینده اقتصادی پیش روی خود ببینند.

همچنین افزایش دستمزدها و مستمری ها متناسب با نرخ تورم می تواند بخشی از قدرت خرید از دست رفته را بازگرداند و اجازه دهد مصرف خانوار به سطح پایدارتری برسد. حمایت های هدفمند مانند یارانه های نقدی و غیرنقدی باید به گونه ای طراحی شود که خانوارهای آسیب پذیر بدون تشدید تورم تحت پوشش قرار گیرند.

در نهایت می توان گفت که در بلندمدت، تنها راه پایدار برای تقویت مصرف واقعی خانوار، ارتقای بهره وری و افزایش درآمد پایدار است. توسعه زیرساخت هایی چون حمل ونقل، انرژی و فناوری اطلاعات، نه تنها ظرفیت مصرف داخلی را بالا می برد، بلکه موجب رشد متوازن، فراگیر و درون زا می شود؛ رشدی که نتیجه اش در سفره مردم نیز دیده خواهد شد.