محمود فروغی فرزند محمدعلی فروغی نخست وزیر دوران پهلوی بود. وی فارغ التحصیل دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسی از دانشگاه تهران و از کارمندان وزارت خارجه بود.

او در دوران خدمت خود سرکنسول ایران در نیویورک، سفیر ایران در برزیل و سوییس و آمریکا و افغانستان، معاون وزارت امور خارجه و کفیل وزارت امور خارجه بود.

گزیده ای از خاطرات او را در ادامه می خوانید:

لطفاً درباره ی دیدار های مرحوم ادیب پیشاوری در منزلتان توضیح بدهید.

اولاً، هفته ای دو روز مرحوم ادیب پیشاوری که در منزل بهاءالملک اقامت داشت، به منزل ما می آمد. آن زمان، چون پدرم گرفتار بودند، مرحوم ادیب می آمد و من مأمور بودم که دمِ در روی صندلی می نشستم. مرحوم ادیب هم داخل می نشست. اگر چیزی لازم داشتند—چای، آب، یا هرچیز دیگر—من مثل مستخدم در خدمت ایشان بودم، می رفتم و می آمدم تا پدرم برسند.

وقتی پدرم می آمدند، عده ای دیگر هم می آمدند. مثلاً کسانی که یادم مانده اند عبارت اند از: آشیخ مرتضی نجم آبادی، حاج سید نصرالله اخوی (که به اخوی تقوی مشهور بود)، میرزا عبدالعظیم خان قریب، دکتر میرزا غلام حسین خان رهنما، و ولی الله خان نصر.

سؤال: پدر حسین نصر؟

بله، پدر حسین نصر. مرد بسیار شریف و محترمی بود. اصلاً یک آدم ویژه ای بود… این افراد آن زمان غالباً اطراف مرحوم ادیب بودند، با هم شعر می خواندند، درباره ی لغات بحث می کردند، و شام را با هم می خوردند. تا ساعتی از شب می ماندند. بعد مرحوم ادیب در جای خاصی می خوابید تا فردا.

یکی از روز های حضور ایشان، روز جمعه بود. جمعه شب مرحوم ادیب می رفت. اما صبح جمعه شیخ الملک اورنگ می آمد. آن موقع عمامه داشت، هیکل درشتی داشت، و قاری شعر بود. با صدای بلند و زیبایی اشعار را می خواند و بعد درباره ی آنها با دیگران بحث می کردند.

بعضی اوقات، مثلاً ماهی یک بار یا دو ماهی یک بار، روحانیون برای ناهار می آمدند منزل ما. در آن روز، میز ناهارخوری سنگین را بیرون می بردند، تابلو ها را جمع می کردند، و سفره را روی زمین می انداختند. آن روز، ملاقات های دیگر لغو می شد. روحانیون تا هر وقت می خواستند می ماندند و ناهار می خوردند.

سؤال: اسامی برخی از علما را به یاد دارید؟

نه، آن زمان خیلی از آنها را نمی شناختم. فقط یکی شان یادم مانده: حاجی امام جمعه خوشی. تا اواخر عمرش هم می آمد. پیرمردی بود.

سؤال: وجه مشترکشان با علما چه بود؟

علما، مورد احترام حکومت بودند؛ و این افراد مستقیماً با رییس الوزرا صحبت می کردند، شکایت یا درد دلشان را می گفتند. چون پدرم خودش مرجع بود، دیگر واسطه ای در کار نبود که حیف و میل شود. به نظر من، این خیلی مهم بود… تا زمان واقعه ی خراسان.

سؤال: واقعه ی خراسان؟

بله، همان سال های آخر. از آن زمان رابطه ی دولت با روحانیون خیلی تیره شد. من جزییاتش را نمی دانم، اما پدرِ جلال عبده مأمور بود، می رفت شاه عبدالعظیم یا قم و پیغام ها را می آورد.

یادم هست که آقای قمی و جمعی دیگر از خراسان آمده بودند و قهر کرده بودند که بروند عتبات. در شاه عبدالعظیم بودند و عبده واسطه بود. به نظر من، تا آن واقعه، رابطه ی علما با دولت سالم بود. اگر هم گله ای بود، به این شدت نبود.

مثلاً فاضل تونی—که البته روحانی نبود ولی از علما محسوب می شد—یا مرد دیگری به اسم فاضل گنابادی، اینها نمی خواستند عمامه شان را بردارند. مرحوم فروغی واسطه شد، رضا شاه هم پذیرفت، چون فروغی گفت: این ها بلد نیستند مراسم کلاهی را؛ مسخره می شوند. عمر زیادی هم ندارند. بگذارید با لباس خودشان بمانند. بعد از استعفای فروغی، اینها را مجبور کردند عمامه شان را بردارند، اما تا وقتی او بود، عمامه شان را داشتند و زندگی شان را می کردند.

تقریباً می توانم بگویم از هر صنفی یک نفر می آمد. جمعه ها، تعطیلی ها یا شب ها می نشستند با هم صحبت می کردند. مثلاً مرحوم نجم آبادی از قضات دادگستری بود. یک عده آخوند، علما یا هرچه می خواهید بگویید هم می آمدند.

میرزا عبدالعظیم خان قریب و میرزا غلام حسین خان رهنما، علاوه بر فضائل خودشان، نمایندگان معلمان هم بودند؛ بنابراین ما معلمان فکر می کردیم که می توانیم حرف هایمان را به آنها بزنیم و آنها هم به نخست وزیر منتقل کنند. حتی گاهی اگر نان نداشتیم، به ایشان می گفتیم. به رییس الوزرا هم می گفتیم. هیچ ابایی نداشتیم.

سؤال:از تجار هم کسی می آمد؟

بله، مثلاً حاجی امین الضرب از قدیمی ها بود. نیک پور را نه، چون او مربوط به اواخر دهه ی 1310 بود. یکی از بوشهر و یکی از اصفهان هم بودند ولی اسمشان را یادم نیست.

سؤال: پس این جمع، همیشه در جریان امور بودند؟

بله، دقیقاً. حتی اگر حزبی یا تشکیلاتی نداشتند، از هر قشر یکی شان می آمد و حرف ها زده می شد. در دلشان را باز می کردند. حتی اگر خواسته شان اجرا نمی شد، سبک می شدند.

مثلاً شازده فرمانفرما، شازده مجددالدوله، شهاب الدوله و… از رجال قدیمی بودند. شفاعت هم می کردند نزد رضا شاه. تا زمان مرحوم فروغی، این حرف ها شنیده می شد. بعد از آن نمی دانم.

مثلاً برای شیخ زین العابدین رهنما، دادگر و دبیر اعظم که تبعید شده بودند شفاعت کردند. قبول نشد ولی با آنها مدارا می شد. نمی کشتند، زنده می ماندند. مثلاً تدین، که شفاعتش بی نتیجه ماند، ولی خانه نشین شد. گاهی رضا شاه جواب های بامزه ای هم می داد. بعضی هایش معروف شده، بعضی نه.

گزیده: انتخاب