محمدمهدی بهکیش، اقتصاددان در سرمقاله روزنامه دنیای اقتصاد نوشت: حضور ایران در خاورمیانه همیشه از نظر اقتصادی پراهمیت بوده است. راه ابریشم یکی از بی شمار نشانه های این موضوع است که در دوران قدیم از ایران گذر می کرد و همه را از تجارت در آن زمان منتفع می ساخت و ایران هم سود مناسبی از آن می برد. برخی از سفرنامه نویسان به ثروتمند بودن روستاییان ایران که در مسیر جاده ابریشم قرار داشتند، اشاره کرده اند؛ دورانی که آرامش نسبی بر اقتصاد حکمفرما کرده بود.

در دوران قاجار شرایط تغییر کرد و در عصر فتحعلی شاه در اوایل قرن 19 میلادی دو پیمان ترکمنچای و گلستان به ایران تحمیل شد؛ زیرا ایرانیان محاسبه نکرده وارد جنگی شدند تا جلوی زیاده خواهی روسیه تزاری را برای نزدیک شدن به آب های خلیج فارس بگیرند. گرچه نتیجه این کار چیزی جز از دست دادن بخش مهمی از خاک کشور نبود.

در اوایل قرن بیستم شرایط تغییر کرد و نخستین چاه نفت در منطقه، در ایران به ثمر رسید. در نتیجه، اهمیت ایران چند برابر شد. در پی آن در دوران جنگ اول جهانی، شمال ایران توسط روسیه اشغال شد و دامنه آن شهرهای مهمی چون تبریز، رشت، انزلی و قزوین را دربرگرفت. البته انگلیسی ها هم جنوب کشور را اشغال کردند تا از منافع خود در چاه های نفت خوزستان حراست کنند. انقلاب بلشویکی در 1917 باعث شد روس ها اکثر نقاط اشغالی در ایران را تخلیه کنند. می دانیم که روسیه همیشه علاقه مند بوده به آب های خلیج فارس دسترسی پیدا کند، بنابراین هر زمان فرصت پیدا کرده، بخشی از سرزمین ایران را جدا کرده است.

هنوز زخم جدا شدن قفقاز جنوبی در سال های 1813 و 1828 فراموش نشده بود که اشغال دوران جنگ اول جهانی پیش آمد و اگر انگلیسی ها به خاطر منافع خودشان جنوب ایران را اشغال نکرده بودند، بعید نبود که روس ها تهران را نیز اشغال کنند. شانس آوردیم که انقلاب بلشویکی اتفاق افتاد و روسیه نیروهایش را از ایران بیرون برد. البته در کمتر از 25سال بعد دوباره روس ها در شهریور1320 شمال ایران را و انگلیس ها جنوب کشور را در دوران جنگ جهانی دوم اشغال کردند.

اشغال ایران به بهانه نفوذ آلمان در ایران صورت گرفته بود. در پایان جنگ، انگلیس و آمریکا جنوب کشور را ترک کردند؛ ولی روس ها ماندند تا در یک معامله به امید در اختیار گرفتن نفت شمال، ایران را ترک کردند. خلاصه فوق را از آن جهت آوردم تا به یاد داشته باشیم که ایران همیشه مهم بوده و قدرت های بزرگ نمی توانستند اهمیت آن را نادیده بگیرند.

موقعیت جغرافیایی ایران مزیت های فراوانی را برایمان به ارمغان آورده است؛ ولی عموما به خاطر حکومت های ضعیف نتوانستیم از آن ها استفاده بهینه کنیم. امروز نیز اهمیت کشورمان در منطقه یگانه است؛ زیرا رشد سریع اقتصادی در سه منطقه اطراف ما به جریان افتاده است و ما رابط این سه منطقه هستیم و می توانیم ارتباط آنان را با بازارهای مصرف برقرار کنیم. سه منطقه رشد عبارتند از: کشورهای جنوب خلیج فارس که آمریکا و اروپا علاقه مند به رشد سریع آنان هستند. ارتباط ایران با عربستان و امارات و قطر گسترده است و پتانسیل گسترش بسیار دارد؛ ضمن آنکه از نظر سیاسی نیز به نفع ایران است که این گونه ارتباطات را مستحکم تر کند.

منطقه دوم هندوستان است که با جمعیت یک میلیارد و چهارصد میلیونی خود ارتباط چندگانه فرهنگی و اقتصادی با ایران دارد و چند سال است رشدهای بالای 6درصد را تجربه می کند. پیش بینی می شود که این رشد بالا در دهه آینده ادامه خواهد داشت و بعید نیست که قدرت اقتصادی هندوستان به دوران قبل از استعمار آن کشور برگردد که 20 تا 25تولید ناخالص جهان را در اختیار داشت. سال های طولانی است که هندوستان علاقه مند به استفاده از بندر چابهار برای دسترسی به افغانستان و آسیای مرکزی است و تاکنون موفق نبوده است. علاوه بر آن هندوستان مصرف کننده عمده نفت و گاز در آینده خواهد بود و لوله کشی نفت و گاز به هندوستان در آینده نزدیک اهمیت جدی تر پیدا می کند.

درنهایت، منطقه مهم سوم، غرب کشور چین است که در 40سال گذشته به دلیل عدم دسترسی به دریا در سطح توسعه نیافته باقی مانده و رشد نکرده است. دولت چین راه ابریشم جدید و بندر گوادر در پاکستان را برای رشد این منطقه به راه انداخته است؛ زیرا شهر بیشکک در غرب چین 1500مایل با دریا در بندر گوادر فاصله دارد؛ درحالی که فاصله شانگهای تا بیشکک 2500مایل است که مفهوم اقتصادی آن نیاز چین به ارتباط با دریای عمان و خلیج فارس برای دسترسی به بازارها است.

در جاده ابریشم جدید به دلیل مشکلات سیاسی دهه های اخیر در ایران، طراحان مسیر کمربند-جاده سعی کرده اند ایران را دور بزنند؛ درحالی که اگر آرامش برقرار شود، مسیر ایران نزدیک ترین و ارزان ترین راه برای اتصال غرب چین به بازارهای مصرف است. بنابراین هر سه منطقه نیاز به ارتباط اقتصادی گسترده با یکدیگر دارند و ایران می تواند به عنوان هاب تجاری منطقه عمل کند.

آمریکا و چین هردو به رشد سریع در این سه منطقه وابسته شده اند. بنابراین رابطه متعادل ایران با آمریکا و چین اهمیت بسیاری پیدا می کند. ایران می تواند هاب همکاری آمریکا و چین در منطقه باشد. با وجود آنکه حمله آمریکا به سایت های هسته ای محکوم است؛ اما منافع ما ایجاب می کند که رابطه متعادل اقتصادی با آمریکا نیز برقرار کنیم.

ازآنجاکه رشد اقتصادی سال های آینده موکول به هوشیاری حاکمان کشور در تسهیل استفاده از مزیت های کشور و چگونگی شکل گیری منافع کشورهای منطقه است. بنابراین بهتر است به ترتیبی سیاستگذاری کنیم تا به عنوان هاب منطقه، حلقه وصل سه منطقه فوق باشیم و با هزینه کمتر از همسایگان به محور ثقل توسعه در این منطقه تبدیل شویم. به عبارت دیگر لازم است خود را در منافع اقتصادی ناشی از رشد سریع در مناطق اطراف ایران شریک کنیم.

اگر به منافع جامعه در آینده فکر کنیم، باید زخم های گذشته را فراموش کنیم و بر منافع آتی کشور تمرکز کنیم. اگر بخواهیم به ناروایی ها فکر کنیم، نمی توانیم با بسیاری از کشورها ارتباط راحت و مناسبی برقرار کنیم. بنابراین باید گذشته ناخوشایند از روسیه و آمریکا و حتی انگلیس را کنار بگذاریم و با هر سه رابطه معقولی را بر اساس منافع آتی مشترک تعریف کنیم؛ همان گونه که دیگران عمل می کنند.

مثال روشن آن رفتار هندوستان با ایران است که هیچ گاه به خاطر حمله نادر به هند ما را تحریم نکرده و بر عکس همیشه خواهان گسترش روابط اقتصادی با ایران بوده یا رابطه متقابل ویتنام و آمریکا است که درس های مهمی را به دستگاه سیاستگذاری ما یادآور می شود. در چنین فضایی است که می توانیم از منافع اقتصادی آتی حاصل از رقابت و تحرک در منطقه بهره مند شویم و برای مردم ایران فضایی گسترده به منظور فعالیت به وجود آوریم. چه بسا ایران نیز با این تدبیر مرکز رشد اقتصادی پر تحرکی در میانه آن سه منطقه شود.

اگر حاکمیت نتواند با دوراندیشی منافع ملی کشور را در بستر تحولات منطقه تشخیص دهد و با جهان در حال تحول امروز که هر یک از کشورها منافعی در این مجموعه تحولات دارند کنار آید، واقعیات کشور را مجبور به هماهنگی با تحولات کند، در نهایت فقر گسترده دامن گیر جامعه می شود. امروز رشد ایران در یک بزنگاه تاریخی قرار دارد. وقت تصمیم است.